رِؤشنايي يةكةم

ئةم رِؤشنايى‏ية سآ تيشكى لـآ بووةتةوة

تيشكي يةكةم

رِةوانبيَذيي قورئان موعجيزةية

ئةم رِةوانبيَذى‏ية خاوةن ئيعجازةى قورئان لة: ثاراوى و جوانى و ثتةويى هؤنين و.. ناوازةيى و نامؤيى و باشيى شيَوازةكان و.. تةواوى و بةرزى و خاويَنيى رِوونكردنةوة و.. هيَز و رِاستيى واتاكان و.. زمان‏ثاراوى و رِةوانيى وشةكانيةوة، هةلَقولآوة.

وا هةزار و سآ‏سةد سالَة قورئانى ثيرؤز، بةم رِةوانبيَذى‏ية دةراسايةى، تةحةدداى زيرةكترين رِةوانطؤ و كارامةترين وتارخويَن و مةزنترين زاناى نةوةى ئادةميزادى كردووة، كةضى تا ئيَستا نةضوونةتة مةيدانى و نةيان‏توانيوة لة ئاستى‏دا دةم بكةنةوة، هةرضةندةش قورئان بة توندوتيذى ثةيتا ثةيتا تةحةدداى كردوون. بةلَكو تيَكرِا بة زةليلى‏يةوة مليان بؤ كةض كرد و سةريان بؤ دانةواند، لة كاتيَك‏دا كة رِةوانطؤى وةهايان تيَداية سةرى غروورى لة هةور دةخشيَنيَت!

وا بة دوو "شيَوة" ئاماذة بؤ رِووى ئيعجاز لة رِةوانبيَذيى قورئان‏دا دةكةين:

شيَوةى يةكةم:

زؤربةى دانيشتووانى دوورطةى عةرةب نةخويَندةوار بوون، بؤية ئةو شتانةى كة مايةى شانازىيان بووة و، رِووداوة ميَذوويى‏يةكان و، ثةند و دانايى و، رِةوشت‏جوانيى خؤيان، لة شيعر و طوفتارة رِةوانةكانيان‏دا دةثاراست كة دةماودةميان ثآ دةكرا، لة بريى نووسينةوةيان. ئةوةبوو طوفتارى ثرِ واتا‏‏ و دانايى لة زةينةكان‏دا جيَى خؤيان دةطرت‏‏‏ و لة ثيَشينانةوة بؤ ئةوانةى دواى خؤيان دةماودةم دةمايةوة. ئةم ثيَويستى‏ية سروشتى‏يةى ئةوان واى لـآكردبوون كة باشترين‏‏ و بة برةوترين كالآى بازارِى رِؤذطارةكةيان "رِةوانبيَذى" و "زمانثاراوى" بيَت، بة رِادةيةك كة رِةوانطؤى هةر تيرة و هؤزيَك بة رِةمزيَكى سةربةرزى‏ و ثالَةوانيَكى شانازى ثيَوةكراوى هؤز دادةنرا.

بةلَآ، ئةو نةتةوةيةى كة دواى موسلَمان‏بوونيان، بة زيرةكى و وريايى خؤيان، جلَةوى سياسةت و حوكمرِانيى جيهانيان طرتة دةست، لةناو طشت نةتةوةكانى جيهان‏دا لة ضلَةثؤثةى بوارى رِةوانبيَذى‏دا بوون و، رِةوانبيَذى لة لايان طةلـآ برةوى ثآ دةدرا و ثيَويستى‏يةكى زؤريشيان ثيَى هةبوو، تةنانةت بة مايةى شانازيى خؤيانيان دةذمارد، بطرة تةنها بة طوفتاريَك كة لة زارى رِةوانطؤيةكيانةوة دةربضواية يان جةنط لة نيَوان دوو تيرةدا هةلأ دةطيرسا يان ئاشتى دةكةوتة نيَوانيانةوة! تةنانةت حةوت ثارضة شيعرى رِةوانطؤترين شاعيرانى خؤيان بة ئاوى زيَرِ نووسيبووةوة و، بة ديوارى كةعبةدا هةلَيان‏واسيبوو، كة ثيَيان دةوت: "المعلقات السبعة" و رِةمزى شانازىيان بوو.

ئا لةم كاتةدا قورئانى ثيرؤز نازلأ بوو كة "رِةوانبيَذى" طةيشتبووة ضلَةثؤثةى بايةخ و برةو ثيَدان. بة ويَنةى موعجيزةى حةزرةتى مووسا و عيسا = درووديان لةسةر بيَت = كة لة شيَوة و جؤرى شتانى بايةخ‏ثآ‏دراوى زةمانى خؤيان بوون، كة بريتى بوون لة "سيحر" لة زةمانى حةزرةتى مووسادا و "ثزيشكى"ش لة زةمانى حةزرةتى عيسادا!

بةلَآ، قورئان ئا لةم كاتةدا هاتةخوار و، بة رِةوانبيَذى‏يةكةى خؤى تةحةدداى بؤ سةرجةم رِةوانطؤيانى سةردةمةكةى خؤى و طشت سةردةمةكانى دواتريش رِاطةياند و، داواى لة رِةوانطؤ عةرةبةكان كرد كة بةرةنطارى ببنةوة و لاسايى بكةنةوة و بيَنة مةيدانى و شتيَكى هاوويَنةى قورئان بهيَنن با وةك بضووكترين سوورةتيشى وابيَت! ئةوةبوو لة ثيَش‏دا بةم ئايةتة تةحةدداى كردن: (وَاِنْ كُنْتُمْ في رَيْبٍ مِمّا نَزَّلْنا على عَبْدِنا فَأتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ) (‏البقرة:23) ثاشان ئةم تةحةددى‏يةى لةسةر توند كردن و فةرمووى: (فَاِن لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ) (‏البقرة:24) واتة: بةرةو دؤزةخ = كة خراثترين ئةنجامة = دةدريَنةبةر. ئةم شيَوازةش غروور و كةش‏وفشى ئةوانى دةشكاند و طالَتةى بة بير و ذيريى ئةوان دةكرد و حوكمى ئيعدامى هةر لة دنيادا = ض جاى قيامةت = بؤ دةردةكردن. واتة: يان دةبآ شتيَك بلَيَن وةكو قورئان وابيَت، يان مادةم سوورن لةسةر كوفر و باوةرِنةهيَنان ئةوا طيان‏‏ و سامانتان لة مةترسى‏داية!

جا ئةطةر بةرةنطاربوونةوةى قورئانيان بة هيَنانى ضةند ديَرِيَكى وةك ئةو لة توانادا بواية‏و، ئةو رِيَطايةيان بة ئاسانى بؤ بطيرايةتةبةر و بيانتوانياية بةمة دةعوا و تةحةددى‏يةكةى قورئان بةتالأ بكةنةوة، ئايا رِيَطاى جةنط و كاولكارىيان هةلَدةبذارد كة وةك ئاشكراية مةترسى‏يةكانى ئةم رِآ‏ية طةلـآ زياترة و ئةرك و طيروطرفتةكانيشى يةكجار زؤرن؟

بةلَآ، ئايا دةطونجآ ئةو مرؤظة زيرةكانةى كة = لة دوايى‏دا = بة سياسةت و زيرةكيى خؤيان هةموو جيهانيان بةرِيَوةبرد، ئاسانترين و بآ‏وةى‏ترين رِآ ثشت‏طوآ بخةن و ئةو رِيَطا هةلَةت و سةختة هةلَبذيَرن كة طيان و سامانيان لةناو دةبات؟

خؤ ئةطةر رِةوانطؤكانيان بيانتوانياية بة ضةند ثيتيَك بةرةنطارى قورئان ببنةوة، ئةوا قورئان وازى لة دةعواكةى خؤى دةهيَنا و، ئةوانيش لة كاولكاريى ماددى و مةعنةوى رِزطاريان دةبوو، كةضى رِيَطاى ترسناك و دوور و دريَذى جةنطيان هةلَبذارد. بةو واتايةى كة بةرةنطاربوونةوةى قورئان بة ثيت و طوفتار و دارِشتنى هاوويَنةى ئةو، كاريَكى مةحالَة‏و لة تواناى كةسيان‏دا نى‏ية. بؤية لة ناضارى‏دا دةستيان داية شمشيَر و رِيَى جةنطيان طرتةبةر!

ثاشان دوو هاندةرى يةكجار بةهيَز هةن بؤ بةرةنطارى‏كردنى قورئان و هيَنانى طوفتارى وةك ئةو، كة بريتين لة:

يةكةم: سووربوونى دوذمنانى لةسةر بةرةنطاربوونةوةى.

دووهةم: حةزى دؤستان و شويَن‏كةوتووانى بؤ ضاوليَكةرى و لاسايىكردنةوةى.

ئةوةتا لة ذيَر تين و تةوذمى ئةم دوو ئارةزووة توندةى هةردوو لادا مليؤنةها كتيَبى عةرةبى دانراون، بآ ئةوةى هيض كام لةو كتيَبانة بة هيض جؤريَك لة قورئان بضيَت! ضونكة هةر كةسيَك ئةو كتيَبانة دةبينيَت = ض زانا بيَت و ض نةزان = ناضارة كة بلَيَت: قورئان لة هيض كامى ئةم كتيَبانة ناضيَت و هيض كاميشيان هةرطيز بةرةنطاريى قورئانى ثآ ناكريَت. جا يان ئةوةية رِةوانبيَذيى قورئان لة هى هةموويان نزمترة، كة ئةمةش بة يةكدةنطيى دؤست‏و دوذمنانى مةحالأ و بةتالَة، يان قورئان لة سةرووى هةموويانةوةية و ثلةى لةوان بةرز و بلَندترة.

ئةطةر دةلَيَيت:

ضؤن دةزانين تا ئيَستا هيض كةسيَك بةرةنطاريى قورئانى ثآ نةكراوة؟ ئايا تا ئيَستا كةس ثشتى بة خؤى و توانا و بةهرةكانى نةبةستووة تاكو برِواتة طؤرِةثانى تةحةدديى قورئانةوة: ئايا هاوكارى و ثشتطيرىيان بؤ يةكترى هيض سووديَكى لةم بوارةدا ثآ نةطةياندوون؟

لة وةلآم‏دا دةلَيَين:

ئةطةر بةرةنطارى‏كردنى قورئان لة توانادا بواية ئةوا بآ هيض طومانيَك هةولَيان بؤ دةدا‏و سستىيان تيَدا نةدةكرد، ضونكة كيَشةى شةرةف و عيززةت و لةناوضوونى طيان و سامانى ثيَوة بةسترابوو. خؤ ئةطةر لة رِاستى‏دا ئةم بةرةنطارى‏ية رِووى بداية ئةوا كةسانيَكى زؤر ثشتيان دةطرت و دةيانداية ثالَى، ضونكة كةسانى سةرسةخت و نةيارانى حةق لة هةموو كاتيَك‏دا بة زؤرى هةن. ئنجا طةر كةسيَك ببواية ثشتى ئةم بةرةنطارى‏يةى بطرتاية ئةوا ثيَى دةناسرا و ناوبانطى ثآ دةردةكرد. ئةوةبوو لة رِوودانى مشت‏ومرِيَكى بضووك‏دا دةضوون شيعريان دةهؤنى‏يةوة و بة مايةى شانازى و ئازايةتىيان لة قةلَةم دةدا، ئةى ئةطةر ململانآ‏يةكى سةرسوورِهيَنى ئاوا رِووى بداية ضؤن دةشاررايةوة و بة ثةنهانى لة ميَذوودا دةمايةوة؟ خؤ ئةوان ناشيرين‏ترين تانة و تةشةريان بةرامبةر بة ئيسلام بلآوكردةوة، كةضى لة بوارى بةرةنطاربوونةوةى قورئان‏دا هيض شتيَك لة ميَذوودا باس نةكراوة، جطة لة ضةند وشةيةكى دةم‏هةلَبةستى "موسةيلةمةى درؤزن" كة بؤ ئةم مةبةستة هةلَى بةستبوون.

ئةم موسةيلةمةيةش هةرضةندة خاوةنى رِةوانبيَذى‏يةكى طالَتةثآ‏نةكراو بووة، كةضى كاتآ رِةوانبيَذى‏يةكةى بةراورد كراوة لةطةلأ رِةوانبيَذيى ئةو قورئانةدا كة لة سةرووى هةموو جوانى‏يةكةوةية، بة ورِيَنة لة قةلَةم دراوة و لةسةر لاثةرِةكانى ميَذوودا بةو ناوة تؤمار كراوة!

بةم جؤرة، ئيعجاز لة رِةوانبيَذيى قورئان‏دا يةقينيَكة وةك دلَنيابوون واية لةوةى كة دوو كةرِةت دوو دةكاتة ضوار. هةر بؤية دةبآ ئةو ئيعجازة وابيَت.

شيَوةى دووهةم:

وا بة ثيَنج خالأ "حيكمةتى ئيعجاز لة رِةوانبيَذيى قورئان‏دا" رِوون دةكةينةوة.

خالَي يةكةم:

ثاراوى‏يةكى دةراسا لة "هؤنين"ى قورئان‏دا هةية.

كتيَبى "إشارات الإعجاز في مظان الإيجاز" هةر لة سةرةتاوة تا كؤتايى‏، ئةم ثاراوى‏ و مةحكةمى‏يةى هؤنينى قورئانى رِوون كردووةتةوة. ضونكة هةروةك ميلةكانى ضركة و خولةك و كات‏ذميَرى سةعات هةريةكةيان رِيَساى ئةوى تر تةواو دةكات، هؤنينى شيَوة و رِوخسارى هةموو يةكآ لة: رِستةكانى قورئان و، رِيَساى نيَوان وشةكانى و، رِيَكيى موناسةبةتى رِستةكانى لة ئاستى يةكترى‏دا، بة هةمان جؤرة. هةموو ئةمانةش لةو تةفسيرة ناوبراوةدا بة تةواوى رِوون كراونةتةوة. هةر كةس دةيةويَت با سةرى لـآ بدات و بيخويَنيَتةوة، تاكو بتوانيَت ئةم ثاراوى‏ية دةراسايةى هؤنينى رِستة و وشةكانى قورئان لة جوانترين شيَوةى‏دا ببينيَت. بةلآم ليَرةدا تةنها دوو نموونة بؤ هؤنينى وشة دةست‏لةملانةكانى رِستةكانى قورئان، دةهيَنينةوة. (‏كة دةرى‏دةخةن: جطة لةو وشانة ض وشةيةكى تر ئاوا بة رِيَكى و وردى و تةواوى جيَطةيان ناطريَتةوة).

نموونةى يةكةم:

(وَلَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذابِ رَبِّكَ) (‏الأنبياء:46).

ئةم رِستةية بؤ دةرخستنى سام و طةورةيى سزاى دؤزةخ هيَنراوة، بةلآم بة دةرخستنى كاريطةريى يةكجار سةختى كةمترينى ئةو سزاية! (تاكو دةرى‏بخات كة ئةطةر كةمترينى ئةو سزاية هيَندة سةخت بيَت، دةبآ زؤرةكةى ضؤن بيَت)؟! لةبةر ئةوة، هةموو يةكآ لة سيما‏و رِوخسارة ثيَكهيَنةرةكانى ئةم رِستةيةى كة بؤ "تةقليل"(‏كةم‏ثيشاندان) هيَنراوة، بؤ ئةم تةقليلة دةرِوانيَت و بةهيَزى دةكات، تاكو سام وطةورةيى ئةو سزاية دةربخات.

ئةوةتا وشةى (لَئِنْ) بؤ طومان دروست‏كردنة‏‏! خؤ طومانيش "كةمى"ى ئةو شتة بة طويَى مرؤظ‏دا دةدات.

وشةى (مَسَّ) كة بةركةوتنيَكى كةمة، ئةويش "كةمى" دةطةيةنيَت.

ئنجا ماددةى وشةى (نَفْحَةٌ) بؤن و بةرامةيةكى كةم دةطةيةنيَت، كة ئةويش بة هةمان جؤر واتاى "كةمى" بة دةستةوة دةدات. هةروةك صيغة و وةزنى وشةكةش، كة مةصدةرى "المرّة"ية، بؤ يةك دانةى بضووك بةكار ديَت، بةثيَى "عيلمى صةرف". كة ئةمةش، بة هةمان جؤر، "كةمى" دةطةيةنيَت.

تةنوينى تةنكيريش لة وشةى (نَفْحَةٌ)‏‏دا بؤ مةبةستى "كةمى"ى نةفحةكةية. بةو واتايةى كة شتيَكى هيَندة بضووكة وةختة هةر هةستى ثآ نةكريَت، بؤية ناناسريَت و بة "نةكيرة" ناوى دةبريَت!

وشةى (مِنْ)‏يش بؤ "تَبعيض"ة. واتة بةشيَكى كةم، كة ئةمةش بة هةمان جؤر "كةمى" دةطةيةنيَت.

وشةى (عَذاب)‏يش كة لة ضاو "نكال" و "عقاب"دا جؤريَكى سووكةلَة و تةنكى سزاية، ئاماذة بؤ ئةو "كةمى"ية دةكات.

بةكارهيَنانى وشةى (رَبِّكَ)‏يش لة بريى: "القهّار، الجبّار، المنتقم" بة هةمان جؤر "كةمى"ى ئةو سزاية دةطةيةنيَت، ضونكة واتاى سؤز و ميهرةبانى بة طويَى هةستى مرؤظ‏دا دةدات!

بةم جؤرة، ئةم رِستةية ئةوة دةطةيةنيَت كة:

ئةطةر لةطةلأ ئةم هةموو "كةمى"يةدا سزاكة تا ئةم رِادةية سةخت و كاريطةر و توند و تيذ بيَت، دةبآ سام و مةترسيى عيقاب و تؤلَةى خوا ضةندة طةورة بيَت؟!

سةرنج لةم "رِستة"ية بدة با بة ضاوى خؤت ببينيت كة ضؤن: وشة و سيما و رِوخسارة ثيَكهيَنةرةكانى، هاوكاريى يةكتر دةكةن و بةدةم خواستى يةكةوة دةرِؤن و‏‏، هةريةكةيان لة لايةنى خؤيةوة يارمةتيى هاتنةديى مةبةستةكة دةدات.

ئةم نموونةيةى كة هيَنامانةوة، "وشة" و "ئامانج"يشى رِةضاو كردووة.

نموونةى دووهةم:

(وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ) (‏البقرة:3).

رِوخسارة ثيَكهيَنةرةكانى ئةم رِستةية، ئاماذة بؤ ثيَنج مةرجى قبوولأبوونى "صةدةقة" دةكات:

مةرجى يةكةم: ئةوةية كة لة (مِن(تبعيضية)ى وشةى (مِمَّا) وةردةطيريَت. واتة خيَرةومةند هةرضى‏يةكى هةية نةيبةخشيَت، تاكو خؤيشى موحتاجى وةرطرتنى صةدةقة نةبيَت!

مةرجى دووهةم: ئةوةية كة لة وشـــةى (رَزَقْنَاهُمْ) وةردةطيريَت. واتة لة "ئةحـمةد"ى وةرنةطريَت و بيدات بة "مةحـموود"! بةلَكو دةبآ لة مالأ و سامانى خؤى بيَت. بةو واتايةى كة: لةو مالأ و سامانة ببةخشن كة رِؤزيى خؤتانة.

مةرجى سآ‏هةم: ئةوةية كة لة رِاناوى "نا"ى وشةى (رَزَقْنَا) وةردةطيريَت. واتة: بةخشةرةكة منةت نةكات و ئةو مالَةى كة دةيبةخشيَت بة لايةوة زؤر نةبيَت. بةو واتايةى صةدةقةكانتان منةتى تيَدا نى‏ية، ضونكة من رِؤزيتان دةدةم و لة مالأ و سامانى من بة بةندةكانم دةبةخشن.

مةرجى ضوارةم: ئةوةية كة لة وشةى (يُنْفِقُونَ) وةردةطيريَت. واتة: بةو كةسةى ببةخشيَت كة لة ثيَويستى و نةفةقةى ناضارةكيى خؤى‏دا خةرجى بكات. دةنا ئةو صةدةقةية قبوولأ نابيَت طةر بدريَت بة كةسيَك لة هةرزةيى‏دا خةرجى بكات.

مةرجى ثيَنجةم: ئةوةية كة ئةويش لة وشةى (رَزَقْنَاهُم) وةردةطيريَت. واتة دةبآ خيَركردن بة ناوى خواوة بيَت. بةو واتايةى كة: ئةو سةروةت و سامانةى لة لاتانة هى منة، كةواتة دةبآ بة ناوى منةوة ليَى ببةخشن..

سةرةرِاى ئةم هةموو مةرجانةش، ئايةتةكة "تةعميم"ى تيَداية بؤ هةموو خيَر و ضاكة‏ و صةدةقةيةك‏. ضونكة هةروةك صةدةقة و خيَر بة مالأ و سامان دةكريَت‏، بة‏: زانست ‏و طوفتار‏و كردار و ئامؤذطاريش دةكريَت. هةموو ئةم بةشانةش وشةى: "ما"ى (مِمَّاَ) بةو عوموومييةتةى كة تيايداية، ئاماذةى بؤ دةكات، بة تايبةتى لةم رِستةيةدا. ضونكة "ما" ليَرةدا بة شيَوازى "موتلَةق" هاتووة كة عومووم و طشتى‏بوون دةطةيةنيَت.

بةم جؤرة، ئةم رِستة كورت و ثوختةى كة لة صةدةقة دةدويَت، ثيَنج مةرجى صةدةقة‏‏ و خيَر بة "ذيرى"ى مرؤظ دةبةخشيَت و‏، مةيدانة فراوانةكةى بؤ دةردةخات و، شيَوةى بةخشينيشى فيَر دةكات.

سيما‏‏ و رِوخسارة ثيَكهيَنةرةكانى رِستةكانى قورئانى ثيرؤز‏، طةلـآ رِيَساى هؤنينى وةك ئةمةيان تيَداية. هةروةك هؤنينى وشةكانيشى لة بةرامبةر يةكترةوة بواريَكى فراوانى وةك ئةمةيان هةية و، سةرجةم طوفتار و رِستةكانيشى داراى بازنةى هؤنينى وةك ئةمانةن.

بؤ نموونة:

(قُلْ هُوَ الله اَحَدٌ * الله الصَّمَدُ * لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يولَدْ * وَلَمْ يَكُن لَهُ كُفواً أحَدٌ).

ئةم ئايةتة مةزنانة شةش رِستةيان تيَداية: سيانى موثبه‏ت و سيانى مةنفى، كة شةش ثلةى "تةوحيد" دةضةسثيَنن و بةرثةرضى شةش جؤرى "شيرك"يش دةدةنةوة. جا هةموو يةكيَك لةم رِستانة، لة لايةكةوة "بةلَطة"ية بؤ رِستةكةى تر و لة لايةكى تريشةوة دةبيَت بة "ئةنجام"ى ئةو. ضونكة يةك ‏بة ‏يةكى ئةو رِستانة دوو واتايان تيَداية، رِستةكة بةثيَى يةكيَكيان ئةنجامة و بةثيَى ئةوى تريشيان بةلَطةية..

واتة سوورةتى "ئيخلاص" سى دانة سوورةتى رِيَك‏وثيَكى "ئيخلاص"ى تيَداية كة لة ضةندين بةلَطةى يةكتر ضةسثيَن ثيَك‏هاتوون! ئةويش بةم جؤرةى خوارةوة:

قُلْ هُوَ الله: لأنه أحد، لأنه صمد، لأنه لم يلد، لأنه لم يولد، لأنّه لم يكن له كفواً أحد.

هةروةها: وَلَمْ يَكُن لَهُ كُفواً أحَدٌ: لأنّه لم يولد، لأنه لم يلد، لأنه أحد، لأنه هو الله.

هةروةها: هُوَ الله: فهو أحد، فهو صمد، فإذاً لم يلد، فإذاً لم يولد، فإذاً لم يكن له كفواً أحد.

ئيتر لةسةر ئةم شيَوةية بؤ خؤت برِؤ و قياس بكة!

نموونةيةكى تر:

(الم * ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيه هُدَىً لِلْمُتَّقين) (البقرة:1=2).

هةموو يةكيَكى ئةم ضوار رِستةية دوو واتاى تيَداية، ضونكة رِستةكة بةثيَى يةكيَك لةو دوو واتاية "بةلَطة"ية بؤ رِستةكانى تر و، بةثيَى واتاكةى تريشى "ئةنجام"ى ئةو رِستانةية‏‏. جا بةم ثآ‏ية و بة شازدة هيَلَى موناسةبة‏‏ و ثةيوةندى، نةخش و نيطاريَكى هؤنينى ئيعجاز دروست دةبيَت. ئةمةش كتيَبى "إشارات الإعجاز" رِوونى كردووةتةوة، بة رِادةيةك كة دةلَيَيت هةموو يةكيَكى زؤربةى ئايةتةكانى قورئان ضاويَكى تيَداية و دةرِوانيَتة زؤربةى ئايةتةكان و، رِوويةكيشى هةية ثيَى دةرِوانيَتة ئةوان و، ضةندين هيَلَى مةعنةوى و موناسةبة‏و ثةيوةندىيان لة نيَوان‏دا دةنووسيَت و، بةم كارةشى نيطاريَكى "ئيعجاز" دةكيَشيَت. وةك لة وتةى سيازدةهةم‏دا باس كراوة. باشترين شايةت لةسةر ئةمة "إشارات الإعجاز"ة ضونكة هةر لة سةرةتاوة تا كؤتايى، ئةم "ثاراويى هؤنين"ةى قورئان رِوون دةكاتةوة.

خالَي دووهةم:

رِةوانبيَذيى دةراسا لة "واتاكانى" قورئان‏دا.

ئةطةر حةز دةكةيت تامى رِةوانبيَذيى واتاى ئةم ئايةتة ثيرؤزة بضيَذيت:

(سَبَّحَ للهِ مَا في السَّمواتِ والاَرْضِ وَهُوَ العَزِيْزُ الحَكيمُ) (‏الحديد:1).

ئةوا سةيرى ئةم نموونةية بكة كة لة وتةى سيازدةهةم‏دا رِوون كراوةتةوة‏:

خؤت وا دابنآ كة لة ثيَش هاتنى نوورى قورئان و لة سةردةمى جاهيلييةت‏‏ و بيابانى ذيانى دةشتةكى‏ و نةزانى‏دا دةذييت‏. دةبينيت لةو كاتةدا كة هةموو شتيَك بة ثةردةى بآ‏ئاطايى و، تاريكيى نةزانى و، بةرطى سروشت و، بيرى وشك داثؤشراوة.. يةكسةر زايةلَةى دةنطى ئايةتى: (سَبَّحَ للهِ ما في السَّمواتِ والاَرضِ) يان (تُسَبِّحُ لَهُ السَّمواتُ والاَرضُ وَمَنْ فيهِنَّ) (‏الإسراء:44) دةبيستيت و، دةبينيت كة ئةو بوونةوةرة بآ‏هةست و مردووانة، لة زةينى طوآبيستان‏دا دةبووذيَنةوة و بة زايةلَةى دةنطى (سَبَّحَ) و (تُسبِّحُ) ذيانيان بة بةردا دةضيَت و بؤ تةسبيح و يادى خواوةند رِادةثةرِن و لـآ دةبرِيَن. هةروةها رِووى تاريكى ئاسمانيش كة ضةند ئةستيَرةيةكى بآ‏طيانى تيَدا بلَيَسة دةدات‏ و‏، رِووى زةويش كة ضةند بوونةوةريَكى زةبوون‏ و دةستةوسانى لةسةر دةذين، بة زايةلَة و نوورى: (تُسبِّحُ) لة بةرضاوى طوآ‏بيستان‏دا دةطؤرِيَت بة "دةم و زمان"يَكى دةم‏ثاراو بة ذيكر و تةسبيحى خواوةند و، هةموو ئةستيَرةيةكيش تيشكى نوورى حةقيقةت دةثرذيَنيَت و حيكمةتيَكى لةوثةرِى دانايى‏دا ثةخش دةكاتةوة. رِووى زةويش، بةو رِووناكى و زايةلَة ئاسمانى‏يةى قورئان، لةبةر ضاودا دةبيَت بة "سةر"يَكى مةزن بؤ جةستةيةك كة دةريا و وشكايى لةو سةرةدا دوو زمانى دةم‏ثاراون بة ذيكر و تةسبيح و تةقديس و، سةرجةم رِووةك‏و طيانلةبةرانيش بة ويَنةى ضةند "وشة"يةكى ذيكر و تةسبيح لة بةرضاودا دةنويَنن، دةلَيَيت سةرتاسةرى زةوى طيانى بة بةردا كراوة و زيندةوةريَكى خاوةن ذيانة!

نموونةيةكى تر:

سةيرى ئةم نموونةية بكة كة لة وتةى ثازدةهةم‏دا ضةسثيَنراوة:

(يا مَعْشَرَ الجِنِّ والاِنْسِ اِنِ اسْتَطَعْتُمْ اَنْ تَنْفُذُوا مِنْ اَقطارِ السَّمواتِ والاَرضِ فانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ اِلاّ بِسُلْطان * فَبِأيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبان * يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نَارٍ وَنُحاسٌ فَلا تَنْتَصران * فَبِأيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبان) (‏الرحـمن:33=36).

(وَلَقَدْ زَيَّنّا السَّماءَ الدُّنيَا بِمَصابيحَ وَجَعَلْناها رُجُوماً للشَّياطِين) (‏الملك:5).

طوآ لةم ئايةتانة رِابطرة و بيريان لـآ بكةرةوة و بزانة ضى دةلَيَن؟

ئةوةتا دةلَيَن:

(ئةى طرؤى جيننى و ئادةميزاد!

ئةى لةخؤبايى و هةلَطةرِاوةكان!

ئةى ئةوانةى لةناو قورِى كؤلَةوارى و لاوازى‏دا ضةقيون!

ئةى سةرسةختانى لاسار كة لةناو هةذارى و لاوازى‏دا دةتليَنةوة!

ئةطةر طوآ‏رِايةلَى فةرمانةكانم نابن، ئةوا = طةر لة تواناتانداية = لة سنوورى مولَك و دةستةلآتى من دةربضن! خؤ كة ناشتوانن ئةو سنوورة بشكيَنن و ليَى دةربضن، ئةدى ضؤن ثرِكيَشى دةكةن فةرمانى ثادشايةكى هيَندة مةزن ثشت‏طوآ دةخةن كة ئةستيَرة‏ و مانط‏‏ و خؤرةكانى لةدةست‏داية‏ و‏، هةموو ئةوانة = بة ويَنةى سةربازى ئامادة و ملكةض = طوآ‏رِايةلَى فةرمانى ئةو دةبن؟ ئيَوة بةم سنوورشكاندن و ياخى‏بوونةتان سنط لة فةرمانرِةوايةكى ئةوةندة طةورة دةردةثةرِيَنن كة خاوةنى ضةندةها سةربازى طوآ‏رِايةلَى سامدارى وةهاية كة دةتوانن ضةندين بؤمبى طةورة طةورةى بة ئةندازةى ضياكان بطرنة شةيتانةكانيشتان، طةر بتوانن خؤيانى لة بةردةم‏دا رِابطرن!

هةروةها ئيَوة بةم كافرى و ناشوكرى‏يةتان، لة ولآتى خاوةن مولَكيَكى هيَندة مةزن و شكؤداردا هةلَدةطةرِيَنةوة كة ضةندان سةربازى طةورة طةورةى واى هةية دةتوانن بة ضةندين بؤمباى طرِطرتوو و ثارضة ئاطر و ثزيسكى بة قةدةر زةوى و ضياكان بؤمبارانى دوذمنة كافرةكان بكةن، با هةريةكة لةو دوذمنانةش بة ئةندازةى زةوى و ضيا سةختةكان طةورة و زةبةلاح بن و، دةتوانن لةم رِآ‏يةوة لةت‏وثةت و ثةرتةوازةيان بكةن، ض‏ جاى بةديهاتووانيَكى لاوازى وةك ئيَوة؟

هةروةها ئيَوة سةرثيَضى لة ياسايةكى جآ‏بةجآ‏كراوى ئةوتؤ دةكةن كة كةسانيَك ثةيوةستى بوون دةتوانن = بة ئيزن و فةرمانى خواى طةورة = بؤمب و رِاجيمةى بة ئةندازةى ئةستيَرةكانتان تآبطرن).

لة بةر تيشكى رِووناكيى ئةم نموونةيةدا: بةهيَزيى واتا و، رِةسةنيى رِةوانبيَذى و، بةرزيى سوودطةياندنةكانى تر، ليَك‏بدةرةوة.

خالَي سآهةم:

ناوازةيى دةراساى "شيَوازى" قورئان.

بةلَآ، شيَوازةكانى قورئانى ثيرؤز هةروةك سةرسوورِهيَن و قةناعةت‏بةخشن، نامؤ ‏و ناوازةشن! قورئانى ثيرؤز هةرطيز لاسايى كةسى نةكردووةتةوة و هيض كةسيش ناتوانيَت لاسايى بكاتةوة. ئةوةتا هةر لة سةرةتاى نازلأبوونيةوة‏ و تا ئيَستاش‏، وةكو يةكةم جارى‏، ثاريَزطاريى ثاراويى شيَواز و لاوى ‏‏و ناوازةيى خؤى كردووة!

بؤ نموونة:

ثيتة ثضرِثضرِةكانى ضةشنى: "الم. الر. طه. يس. حمعسق" وةكو ضةند ثةرلة(‏شفرة)يةك وان كة لة سةرةتاى ضةند سوورةتيَك‏دا دانراون. لة "إشارات الإعجاز"دا شةش بريسكانةوةى ئيعجازمان لة بارةيانةوة نووسيوة، وا ليَرةدا هةنديَكيان لـآ باس دةكةين:

ئةو ثيتة ناوبراوانةى سةرةتاى سوورةتةكان، "نيوة"ى هةموو "جووت"يَكى سيفةت و سروشتى ثيتة هيجائى‏يةكانيان بةكار هيَناوة، لةو ثيتانةى كة ثيَيان دةوتريَت: "المهموسة، المجهورة، الشديدة، الرخوة"[1] و بةشة زؤرةكانى ترى سيفةت و سروشتى ثيتةكان.. سةبارةت بة "تاك"ةكانيش = كة ناكريَن بة دوو بةشى وةك يةكةوة = ئةوا لةو بةشةيان كة لةسةر زمان قورسن وةكو ثيتةكانى "قلقلة" نيوة كةمةكةيان و، لةوانةشيان كة لةسةر زمان سووكن وةكو "ذلاقة" نيوة زؤرةكةيانى بةكار هيَناوة!

رِيَبازى قورئان لة هةلَبذاردنى نيوةى ئةو جؤرة حةرفانة و.. طرتنةبةرى ئةم رِيَطا ثةنهانةى كة ذيرى ناتوانيَت لة نيَوان ئةم رِآ تيَهةلَكيَشانةى كة خؤيان لة دووسةد ئيحتيمال دةدةن، ثةيى ثآ ببات و.. ثاشان هيَنانى ئةو طوفتارة لة ناوةندى ئةو مةيدانة فراوانةى كة جيَى لـآئالَؤزبوونة.. هةرطيز بة "رِيَكةوت" رِوو نادات و لة تواناى مرؤظ‏دا نى‏ية!

جا ئةم ثيتة ثضرِثضرِانةى كة لة سةرةتاى سوورةتةكاندان و ضةند ثةرلة(‏شفرة)‏ و رِةمزيَكى خوايين‏‏، ثيَنج شةش نهيَنيى بريسكانةوةى ئيعجازى تريان تيَداية[2]. تةنانةت زانايانى زانياريى "نهيَنيى ثيتةكان" و ئةوليا ليَكؤلَةرةكان طةلـآ نهيَنيى زؤريان لةم ثيتة ثضرِثضرِانة دةرهيَناوة و، هيَندة حةقيقةتى مةزنيان تيَدا ديوة كة لة لايان ضةسثاوة ئةم ثيتة ثضرِثضرِانة لة خؤيان‏دا موعجيزةيةكى درةخشانى قورئانى ثيرؤزن! بةلآم ئيَمة ليَرةدا ئةو دةرطاية ناخةينة سةرثشت، ضونكة شايانى نهيَنى‏يةكانى ئةوان نيين، ويَرِاى ئةوةى كة ناشتوانين بة جؤريَكى وا بى‏ضةسثيَنين كة هةموان بتوانن بيبينن. بةلَكو خويَنةر رِةوانةى ئةو ثيَنج‏شـةش بريسكانةوةى ئيعجازة دةكةين كة تايبةتن بةم ثيتانةوة و لة "إشارات الإعجاز"دا باس كراون.

* * *

ئيَستاش ضةند ئاماذةيةك بؤ شيَوازةكانى قورئانى ثيرؤز دةكةين لة رِووى: (سوورةت و، ئامانج و، ئايةت و، طوفتار و، وشةكانيةوة):

جا لةبةر ئةوةى رِوونكردنةوةى شيَوازى سةرانسةرى سوورةتةكة دريَذة دةكيَشيَت، ئةوا تةنها ئاماذة بؤ يةك دوو خالَى دةكةين:

ئةم سوورةتة لة سةرةتاوة بؤ مةبةستى ضةسثاندنى رِؤذى قيامةت دةفةرموآ:

زةويمان بؤ كردوون بة لانك و وةك رِايةخيَكى جوان و رِةنطين بؤمان رِاخستوون و.. ضياكانيشمان بة ويَنةى ستوون و ميَخ بؤ داكوتاون و ثرِمان كردوون لة ضةندةها طةنجينةى ثيَويست بؤ ذيان و خانة و لانة و نيشتةجآكانتان.. ئيَوةشمان بة نيَر و مآ و هاوسةرى يةكتر بةدى‏هيَناوة بة ضةشنآ كة يةكترتان خؤش دةويَت و دلَتان بة يةكترى دةكريَتةوة.. شةويشمان وةك ثةردة بةسةرتان‏دا داداوةتةوة تاكو تيايدا بحةويَنةوة و.. رِؤذيشمان بؤ كردوون بة مةيدانى هةولَدان بؤ بةدةست‏هيَنانى رِؤزى و طوزةرانتان و.. خؤريشمان بة ويَنةى ضرايةكى رِووناكى‏بةخش و ئاطردانيَكى طةرم‏وطورِ بؤ داطيرساندوون و.. لة هةورةكانيشةوة وةك كانياو ئاويَكى ذيان‏بةخشمان بؤ باراندوون و.. لة ئاويَكى سادةش = بةوثةرِى ئاسانى = ضةندين طولأ و بةروبوومى جؤراوجؤرتان بؤ دروست دةكةين كة رِزق‏و رِؤزيى ئيَوةيان هةلَطرتووة..

كةواتة رِؤذى "فصل" = كة قيامةتة = ضاوةرِيَتانة و، هيَنانى ئةو رِؤذة بؤ توانستى ئيَمة كة ئةم‏كارانة دةكةين، كاريَكى طةلـآ ئاسانة.

دواى ئةمة، ئاماذةيةكى ثةنهانيش بؤ ضةسثاندنى ئةو كارانة دةكات كة لة قيامةت‏دا رِوو دةدةن، وةك:

رِؤشتن و وردوخاش‏بوونى ضياكان و.. درزتآ‏بوون و لةت‏بوونى ئاسمانةكان و.. خؤ ئامادةكردنى دؤزةخ و.. بةخشينى باخضة رِةنطينةكانى بةهةشتيش بة دانيشتووانى. وةك ئةوةى بلَيَت‏‏: ئةو كةسةى لة بةرضاوى خؤتان‏دا ئةم هةموو كارانة لة ضياكان و طؤى زةوى‏دا رِادةثةرِيَنيَت، بة هةمان جؤر لة دوارِؤذيش‏دا كارى ئاوا ئةنجام دةدات‏.

ئةوةتا باس‏كردنى ضياكان لة سةرةتاى سوورةتةكةدا ئاماذة بؤ بارودؤخى ضياكان دةكات لة دوارِؤذدا و، ئةو باخضانةش كة لة ثيَشةكيى سوورةتةكةدا هةن ئاماذة بؤ باخضةكانى بةهةشت دةكةن لةو دنيادا.

بؤ خؤت خالَةكانى تر لةسةر ئةمةى باس‏كرا قياس بكة، تاكو بةرزى و مةوداى ناسك و نيانيى شيَوازى قورئانت بؤ دةربكةويَت.

نموونةيةكى تر:

(قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتـي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ * تُولِجُ اللّيْلَ في النَّهارِ وَتُولِجُ النَّهارَ في اللّيلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ) (‏آل عمران:26=27).

ئةم ئايةتة بة شيَوازيَكى بةرز و بلَند: كاروبارةكانى خواوةند لة طرؤى ئادةميزاددا و.. درةوشانةوة خوايى‏يةكان لة بةدواى يةك‏دا هاتنى شةو و رِؤذدا و.. تةسةرروفاتة ثةروةردطارى‏يةكان لة وةرزةكانى سالأدا و.. كاربةرِآ‏كردنةكانى ثةروةردطار لة: ذيان و مردن و حةشر و نةشرى دنيايى رِووى زةوى‏دا، دةردةخات.

ئةم شيَوازة هيَندة بةرز و ناوازةية كة ذيريى كةسانى هؤشمةند و زيرةك بؤ تيَرامان و بيركردنةوة رِاثيَض دةكات.

جا لةبةر ئةوةى ئةم شيَوازة بةرزة هيَندة رِوون و درةخشانة كة بة كةمترين رِوانين و سةرنجدان دةردةكةويَت، ئةوا ئيَستا دةرطاى ئةو طةنجينةية ناكةينةوة.

نموونةيةكى تر:

(‏اِذا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ * وَاَذِنَتْ لِرَبِّها وَحُقَّتْ * وَاِذا الأرْضُ مُدَّتْ * وَاَلْقَتْ ما فيها وَتَخَلَّتْ * وَاَذِنَتْ لِرَبِّها وَحُقَّتْ) (‏الإنشقاق:1=5).

ئةم ئايةتانة بة شيَوازيَكى بةرز و بلَند مةوداى طوآ‏رِايةلَى و ملكةضيى ئاسمانةكان و زةوى بؤ فةرمانةكانى خواوةند دةردةخةن..

ضونكة هةروةك سةركردةيةكى مةزن بؤ رِاثةرِاندنى داخوازى‏يةكانى كاروبارى "جيهاد" دوو فةرمانطةى سةربازى دادةمةزريَنيَت، وةك فةرمانطةكانى مةشق و جيهاد و، فةرمانطةكانى تةجنيد و جةم‏كردنى موجاهيدان.. ثاشان هةر ئةوةندةى كاتى مةشق و جيهاد كؤتايى ثآ ديَت، ئةو دوو فةرمانطةيةى كة ئةركى سةرشانيان تةواو بووة لة ضةند كاروباريَكى تردا دةخاتة كار. وةك بلَيَى لةم كاتةدا هةريةك لةم دوو جؤرة فةرمانطانة‏، ض بة زمانى كارمةند و خزمةتطوزارةكانيان و، ض بة زمانى خؤيان = طةر بدويَن = بةو سةركردةيةيان دةلَيَن: (ئةى ثيَشةواى مةزنمان! كةميَك مؤلَةتمان بدة با خؤمان ئامادة بكةين‏و بارودؤخـمان بسازيَنين و ئةم شويَنة لة ثاشماوةى كارةكانى ثيَشوومان خاويَن بكةينةوة و ئةم ثاشماوانة فرِآ‏دةينة دةرةوة‏.. ئنجا بة فةرمانى خؤت شةرةفمةندمان بكة). ثاشان هةريةكة لةو دوو ضةشنة فةرمانطانة دةلَيَن‏: (وا ئيَستا ئةو ثاشماوانةمان فرِآ‏داية دةرةوة‏‏ و‏، ئيَستا ئامادة و ملكةضى فةرمانةكانتين، ض كاريَكمان ثآ دةسثيَريت طوآ‏رِايةلَين، هةركاريَك تؤ بيكةيت رِةوا و خيَر و جوانة).

هةروةك ئةم نموونةية ئاواية، ئاسمانةكان و زةويش بة هةمان جؤرن، دوو فةرمانطةن بؤ "تةكليف" و "تاقى‏كردنةوة" دامةزريَنراون. جا هةركات ماوةى كارةكةيان تةواو دةبيَت، بة فةرمانى خواى طةورة خؤيان لة هةموو ئةو شتانة خالَى و بةتالأ دةكةنةوة كة سةر بة فةرمانطةى "تةكليف"ن و، دةلَيَن: ئةى ثةروةردطارمان لة ض كاريَك‏دا دةتةويَت فةرموو بةكارمان بهيَنة، ضونكة طوآ‏رِايةلَى‏كردنت حةقيَكى واجبة لة سةرمان و، هةركاريَك كة تؤ دةيكةيت سةرتاثا حةق و رِةواية.

دةسا فةرموو بة وردى سةيرى ئةم شيَوازة دةراسايةى ئةم رِستانة بكة.

نموونةيةكى تر:

(يا اَرْضُ ابْلَعِي ماءكِ وَيا سَماءُ اَقْلِعِي وَغيضَ الْماءُ وَقُضِيَ الاَمْرُ واسْتَوَتْ عَلى الْجُودِىِّ وَقيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمينَ) (‏هود:44).

وا بةم شيَوةيةى خوارةوة‏‏ و لة ئاويَنةى نموونةهيَنانةوةدا ئاماذة بؤ دلَؤثيَك لة دةرياى رِةوانبيَذيى ئةم ئايةتة ثيرؤزة دةكةين، تاكو شيَوازيَكى رِوون بكةينةوة:

هةروةك سةركردةيةكى مةزن لة جةنطيَكى طشتى و جيهانى‏دا و ثاش بةدةست‏هيَنانى سةركةوتن، فةرمان بؤ سوثايةكى دةردةكات و دةلَيَت: "ضى‏تر تةقة مةكةن".. بة سوثاكةى ديكةى دةلَيَت: (هيَرش رِابطرن). جا لةو كاتةدا كة تةقة و هيَرش رِادةوةستيَت، رِوويان تآدةكات و ثآيان دةلَيَت‏‏: (هةموو شتيَك كؤتايى ثآهات و، بةسةر دوذمنان‏دا سةركةوتين‏و، ئالآى خؤمان بةسةر لووتكةى قةلآكانيان‏دا هةلَكرد و، ئةو ستةمكار و خراثكارانةش بة سزاى خؤيان طةيشتن و مليان شكاند)!

بة هةمان جؤر‏‏، ئةو ثادشايةش كة هةرطيز دذ و نةيار و هاوويَنةى نى‏ية‏، فةرمانى لةناوبردنى قةومى نووحى بؤ ئاسمانةكان و زةوى دةركردووة. ئةوانيش كة فةرمانةكةيان جآ‏بةجآ كرد، ئةم ثادشاية رِووى تيَكردن و فةرمووى: (ئةى زةوى! ئاوةكةت قووت بدة‏و، تؤش ئةى ئاسمان! دةست لة باران هةلَطرة‏‏‏ و هيَور بةرةوة‏، ضونكة ئةركى سةرشانتان كؤتايى ثآ هات‏). يةكسةر دواى ئةم فةرمانة ئاوةكة كشاية دواوة و كةشتيى كارطوزارى "ئيلاهى"ش بة ويَنةى خيَوةتى هةلَدراو لةسةر ضيايةك نيشتةوة و ستةمكارانيش بة سزاى خؤيان طةيشتن!

دةسا فةرموو سةيرى بلَنديى ئةم شيَوازة بكة، ئةوةتا زةوى و ئاسمان بة ويَنةى دوو سةربازى طوآ‏رِايةلأ و ملكةضى فةرمانةكان، دةردةخات!

ئةم ئايةتة ثيرؤزة‏‏، بةم شيَوازةى‏‏‏، ئاماذة بؤ ئةوة دةكات كة بوونةوةران‏‏ و ئاسمانةكان و زةوى رِقيان لة بآ‏طوآيى و مل‏نةدانى مرؤظة. بةم ئاماذةيةشى دةفةرموآ: (ئةو كةسةى كة ئاسمانةكان و زةوى فةرمانبةردار و طوآ‏رِايةلَى فةرمانةكانى بن، نابآ طوآ‏رِايةلَيى بؤ نةكرآ) ديارة ئةمةش سةرزةنشتيَكى توندة بؤ مرؤظ و، رِيَنمايى‏ية بؤى، تا لةو مل‏نةدانة رِزطارى بكات.

دةبينيت ئةم ئايةتة ثيرؤزة بة باس و ليَدوانيَكى ثوختى جوانى خاوةن ئيعجاز و بة ضةند رِستةيةكى كةم، رِووداوى ئةو تؤفانةى كة طشتى و هةمةلايةنة بووة، هاودةم لةطةلأ سةرجةم ئةنجام و رِاستى‏يةكانى‏دا، كؤكردووةتةوة.

بؤ خؤت دلَؤثةكانى ترى ئةم دةرياية، لةسةر ئةم دلَؤثة قياس بكة.

ئيَستاش بؤ ئةو شيَوازة برِوانة كة قورئانى ثيرؤز لة ثةنجةرةى وشةكانيةوة ثيشانى دةدات:

بؤ نموونة:

سـةيرى وشةى: (كَالْعُرْجُونِ الْقَديمِ) بكة لة ئايةتى ثيرؤزى: (وَالْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَديمِ)‏‏دا (‏يس:39) با بزانيت كة ضؤن شيَوازيَكى لةوثةرِى ناسكى‏دا ثيَش‏ضاو دةخات، ضونكة:

"مانط" مةنزلَيَكى تايبةتيى خـؤى هةية كة بازنةى "ثُرّيا"ية‏. جا كاتيَك كة مانط لةو مةنزلَةدا وةكو دةمة‏داس (‏هلالي) دةبيَت، ئةوا شيَوةى لة ثةلى وشكى دارخورما دةضيَت كة طةلآكانى لـآ‏كرابيَتةوة و رِةنطى سثى بنويَنيَت.

ئةم ئايةتة ثيرؤزة، بةم تةشبيهةى باس كرا، وا دةخاتة ثيَش‏ضاوى ئةنديَشةى بيسةر كة: لة ثشت ثةردةى ئاسمانى شينةوة درةختيَك هةبيَت يةكيَك لة ثةلة نوورانى و سثى و نووك‏تيذةكانى ئةو ثةردةيةى درِيبيَت و سةرى لـآ هيَنابيَتة دةرةوة و، "ثُريا"ش وةك هيَشوويةكى هةلَواسراوى ئةو درةختة وابيَت و، ئةستيَرةكانى تريش وةك بةروبوومة نوورانى‏يةكانى ترى وابن!

بآ‏طومان باس‏كردنى "هيلال" بةم تةشبيهة بؤ كةسانيَك كة سةرضاوةى طوزةران و زؤربةى بذيَويان لةسةر دارخورما بيَت‏‏، لةوثةرِى جوانى‏‏ و ناسكى‏‏ و طونجاوى و بلَندى‏داية. طةر خاوةنى ضيَذى ناسك و هةستيار بيت، ثةى بةمة دةبةيت.

نموونةيةكى تر:

وشةى: (تَجْري) لة ئايةتى ثيرؤزى: (وَالشَّمْسُ تَجْري لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا) (‏يس: 38) ثةنجةرةى شيَوازيَكى بةرز و بلَند دةخاتة سةرثشت‏‏، وةك لة كؤتايى وتةى نؤزدةهةم‏دا ضةسثيَنراوة. ضونكة:

وشةى: (تَجْري) كة واتاى سوورِانةوةى خؤر دةطةيةنيَت، بة يادخستنةوةى هةلَس‏وكةوتة رِيَك‏وثيَكةكانى توانستى خواوةند لة سوورِانةوةى هاوين و زستان و بةدواى يةك‏دا هاتنى شةو و رِؤذدا، مةزنيى كردطارى شكؤمةندمان تآ دةطةيةنيَت و، سةرنجى خةلَكيش بؤ لاى ئةو نووسراوة صةمةدانىيانة رِادةكيَشيَت كة قةلَةمى توانستى خواى طةورة لةسةر لاثةرِةى وةرزةكان‏دا نووسيونى. بةمةش خةلَكى لة حيكمةتى بةديهيَنةرى شكؤمةند شارةزا دةكات.

هةروةها كة خواى طةورة دةفةرموآ: (وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً) (‏نوح:16) واتة: (خؤرى وةك ضرا لـآ كردووة)، بة دةسـتةواذةى (سِراجاً) ثةنجةرةيةك لةسةر ئةم ضةشنة شيَوازة دةكاتةوة. ضونكة:

ئةم شيَوازة ئةوة دةخاتةوة يادى ئادةميزاد كة ئةم جيهانة وةك كؤشكيَك واية‏ و‏، شمةك‏‏ و خواردةمةنى و ئارايشتةكانى ناويشى بؤ مرؤظ‏‏‏ و طيانلةبةران ئامادة كراون و، "خؤر"يش لةم كؤشكةدا وةك ضرايةكى داطيرساوى ملكةض و دةستةمؤ واية..

قورئانى ثيرؤز‏، بةم شيَوازة‏، مرؤظ لة طةورةيى‏‏ و ضاكةكاريى بةديهيَنةر تآ‏دةطةيةنيَت‏و، بةلَطةيةكى لةسةر "تةوحيد" ثيَش‏ضاو دةخات. ضونكة ئةو خؤرةى كة موشريكان لةو طومانةدان مةزنترين و درةوشاوةترينى ثةرستراوةكانيانة، لة رِاستى‏دا جطة لة ضرايةكى ملكةض و بةديهاتوويةكى بآ‏طيان، هيضى‏تر نى‏ية.

كةواتة بةكارهيَنانى وشةى: (سِراجاً) لةم دةربرِينةدا‏‏، مرؤظ بؤ سؤز‏ و بةزةيى بةديهيَنةر لة نيَوان طةورةيى ثةروةردطارى‏يةكةى‏دا بيَدار دةكاتةوة‏‏‏ و‏، ضاكةكارى‏يةكانى ئةو خواوةندةش لة نيَوان فراوانيى ميهرةبانى‏يةكةى‏دا لة مرؤظ دةطةيةنيَت و، وايان لـآ دةكات هةست بةو سةخاوةتمةندى‏يةى خواوةند بكةن كة لة ناوةندى طةورةيى دةستةلآتى ئةودا هةية و، بةم هةست‏ثآ‏كردنةش "وةحدانييةت"يان تآ‏دةطةيةنيَت. وةك ئةوةى ثآيان بلَيَت‏: ضرايةكى ملكةض و بآ‏طيان، هةرطيزاوهةرطيز شايستةى ثةرستن نى‏ية!

ثاشان باس‏كردنى جوولَةى "خؤر" بة دةستةواذةى: (تَجْري) طةلـآ هةلَس‏وكةوتى رِيَك‏وثيَك و سةرسوورِهيَنى لةمةرِ: سوورِان و نوآ‏بوونةوةى زستان و هاوين و شةو و رِؤذ ياد دةخاتةوة و، بةم يادخستنةوةيةش طةورةيى توانستى ئةو كردطارةمان تآ‏دةطةيةنيَت كة تاك و بآ‏هاوتاية لة ثةروةردطاريَتيى خؤى‏دا.

بةو واتايةى كة ئةم دةستةواذةية زةينى مرؤظ لة خؤر و مانطةوة دةطويَزيَتةوة بؤ لاثةرِةكانى شةو و رِؤذ و زستان و هاوين، لةمةشةوة سةرنجى بؤ لاى ديَرِةكانى ئةو رِووداوانة رِادةكيَشيَت كة لةسةر ئةو لاثةرِانةدا نووسراون.

بةلَآ، قورئان لةبةر خودى "خؤر" لة خؤر نادويَت، بةلَكو لةبةر ئةو كةسةى كة رِووناكيى داوةتآ و كردوويةتى بة ضرا، ليَى دةدويَت.. هةروةها لة ماهييةتى خؤر ناكؤلَيَتةوة كة مرؤظ ثيَويستى ثيَى نى‏ية، بةلَكو لة بارةى فةرمانبةرى‏يةكةى دةكؤلَيَتةوة كة لةوةداية ئةركى زةمبةلةكى خراوةتة ئةستؤ بؤ رِيَك‏خستنى سنعةتى ثةروةردطار و، كراوة بة مةلَبةنديَك بؤ رِيَساى بةديهاتووانى و، قورِميشيَك بؤ لةطةلأ يةك‏سازاندنى سنعةتةكانى، لةو شتانةدا كة ويَنةكيَشى ئةزةلى بة تالأ و دةزووى شةو و رِؤذ دةيانضنيَت.

دةتوانيت بؤ خؤت وشةكانى ترى قورئان بؤ سةر ئةمانة قياس بكةيت. ضونكة هةرضةند وشةكانى بة رِوالَةت وةك وشةى لةطةلأرِاهاتووى ئاسايى لة بةرضاودا دةنويَنن، كةضى لة رِاستى‏دا هةريةكةيان ئةركى ضةند كليليَكيان خراوةتة ئةستؤ بؤ كردنةوةى طةنجينةكانى طةلـآ واتاى ناسك و نيان.

بةم جؤرة و لةبةر بلَنديى شيَوازى قورئانة = وةك لة زؤربةى ئةم رِووانةى ثيَشوودا دةركةوت = كة جارى وا بووة عةرةبيَكى دةشــتةكى شـةيداى طوفتاريَكى ئةم قورئانة دةبوو و، ثيَش ئةوةى ئيمان بهيَنيَت سوذدةى دةبرد! وةك دةطيَرنةوة كة يةكيَك لةو دةشتةكىيانة هةر كة ئايةتى ثيرؤزى‏: (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَر) (‏الحجر:94) بةرطويَى كةوتووة، يةكسةر سةرى سوذدةى لة زةوى ناوة‏‏‏، كة ليَيان ثرسيوة‏‏: ئايا موسلَمان بوويت‏‏؟ وتوويةتى‏: نةخيَر، بةلآم سوذدةم بؤ رِةوانبيَذيى ئةم طوفتارة برد!

خالَي ضوارةم:

زمان‏ثاراوى(‏فصاحة)ى دةراساى "وشةكانى" قورئان.

بةلَآ، هةروةك قورئانى ثيرؤز لة رِووى شيَواز و دةربرِينى واتاكانيةوة داراى "رِةوانبيَذى"يةكى دةراسا و بآ‏ ويَنةية، لة وشةكانيشى‏دا لةوثةرِى رِةوانى و "زمان‏ثاراوى"داية. بةلَطةى طومان‏برِيش لةسةر زمان‏ثاراويى وشةكانى قورئان ئةوةية كة هةرضةندة بيان‏خويَنيتةوة و لةطةلَيان‏دا مامةلَة بكةيت هيَشتا هةر ليَيان بيَزار نابيت، هةروةك شايةتيى زانايانى زانسـتةكانى "طوزارةكارى و رِةوانكارى"(‏المعانـي والبيان)يش بةلَطةيةكى درةخشانن لةسةر حيكمةتى زمان‏ثاراويى وشةكانى قورئان.

بةلَآ، طةر هةزاران جاريش قورئان دووثات بكريَتةوة، هيَشتا هةر مرؤظ بيَزار ناكات، بةلَكو بةو دووثات‏بوونةوةية ثتر ضيَذ و شيرينيى قورئان دةضيَذيَت. تةنانةت زةينى منالَى بضووكيش ئةم قورئانة ثيرؤزةى بةلاوة طران نى‏ية، ئةوةتا بةوثةرِى ئاسانى دةتوانيَت لةبةرى بكات! خؤ ئةو كةسةش كة بة دةرديَكى سةختةوة طيرؤدة بووة و لة هةموو قسة و طوفتاريَكى تةنانةت سووكةلَة و كةميش بيَزار دةبيَت، هةرطيز لة بيستنى ئةم قورئانة بيَزار نابيَت، بةلَكو لةزةتيَكى تايبةتيى لـآ دةضيَذيَت. سةبارةت بةو كةسةش كة لة سةرةمةرط‏داية و لة هةموو شتيَك بيَزارة، ئةوا بة ويَنةى سازطاريى ئاوى زةمزةم لة دةم‏دا، ئةم قورئانةى لة لا شيرينة و بة ميَشك و طويَى ئاشنا و سازطارة.

حيكمةتى بيَزار نةبوونى مرؤظ لة قورئانى ثيرؤز، لةوةداية كة:

قورئانى ثيرؤز خؤراك و بذيَوى "دلآن" و.. هيَز و خواستى "ذيرى‏يةكان" و.. رِووناكى‏و ئاوى "طيانةكان" و.. دةرمان و شيفاى "دةروونةكان"ة. كةواتة هةرطيز نابيَزريَت و وةكو نان واية كة رِؤذانة دةيخؤين و ليَى بيَزار نابين، لة كاتيَك‏دا كة ئةطةر رِؤذانة خؤشترين ميوة بخؤين، لة ئةنجام‏دا ليَى بيَزار دةبين و لة بةرضاومان دةكةويَت!

واتة لةبةر ئةوةى قورئانى ثيرؤز: حةق و، حةقيقةت و، رِاستى و، هيدايةتة و، خاوةنى زمان‏ثاراويى دةراساية، ئةوا هةرطيز بيَزارى بةرهةم ناهيَنيَت، بةلَكو هةميشة ثاريَزطاريى جوانى و لاويى خؤى دةكات بة ويَنةى ثاريَزطارى‏كردنى شيرينى و ثاراوى‏يةكةى. تةنانةت كاتآ كة يةكيَك لة سةركردة و رِةوانطؤيانى قورةيش بؤ بيستنى قورئان رِؤشتة خزمةتى ثيَغةمبةر = صلى الله عليه وسلم = و ويستى بزانيَت ئةم قورئانة ضى‏ية، دواى بيستنى هاتةوة و، وتى: (بة خوا تامى ئةم قورئانة شيرينة و، جوانيى ثيَوة ديارة و، هةرطيز طوفتارى مرؤظ نى‏ية). ثاشان بة قةومةكةى خؤى وت: (بة خوا كةستان تيَدا نى‏ية وةكو من شارةزاى شيعرى ئادةميزاد و جيننى بيَت، بة خوا ئةوةى ئةو دةيلَيَت هةرطيز لةمانة ناضيَت)! بؤية هيض رِيَطا ضارةيةكيان لة بةردةم‏دا نةمايةوة مةطةر ئةوةى كة بة ثيَغةمبةر = صلى الله عليه وسلم = بلَيَن: كابرايةكى ساحيرة. تاكو بةم فيَلَة شويَن‏كةوتووانيان لةخشتة بةرن و لة ثيَغةمبةر = صلى الله عليه وسلم = دووريان بخةنةوة!

بةم جؤرة سةرسةخت‏ترينى دوذمنانيش لة بةردةم زمان‏ثاراويى قورئان‏دا، حةثةسان و واقيان ورِما و دةميان بوو بة تةلَةى تةقيو!

رِوونكردنةوةى هؤكارةكانى "زمانثاراوى" لة ئايةت و طوفتار و رِستةكانى قورئانى ثيرؤزدا، طةلـآ دريَذة دةكيَشيَت. جا لةبةر ئةوةى دريَذةى ثآنةدةين، ئةوا بؤ نموونة بريسكةيةكى ئيعجاز ثيشان دةدةين كة لة بارودؤخ و ضؤنيَتيى ثيتة هيجائيةكانى تةنها يةك ئايةتةوة دةبريسكيَتةوة، كة بريتى‏ية لة ئايةتى:

(ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مَنْ بَعْدِ الْغَمِّ اَمَنَةً نُعاساً يَغْشى طائِفَةً مِنْكُمْ وَطائِفَةٌ قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِالله غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنا مِنَ الاَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ اِنَّ الاَمْرَ كُلَّهُ لله يُخْفُونَ في اَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الاَمْرِ شَيْءٌ مَّا قُتِلْنا ههُنا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ في بُيُوُتِكُمْ لَبَرَزَ الّذينَ كُتِبَ عَلَيهِمُ الْقَتْلُ اِلى مَضاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ الله ما في صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ ما في قُلُوبِكُمْ والله عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) (‏آل عمران:154).

ئةم ئايةتة ثيرؤزة هةموو ثيتةكانى "هجاء" و جؤر و رِةطةزى ثيتة قورسةكانى لة خؤدا كؤكردووةتةوة، كةضى لةطةلأ ئةمةش‏دا رِةوانيى خؤى لةدةست نةداوة! بةلَكو سةربارى جوانيى خؤى، ثتر جوانيى ثآ‏بةخشيوة و ئاوازيَكى زمانثاراويشى ئاويَتة كردووة كة لة ضةند ذآ(‏أوتار)يةكى طونجاوى جؤراوجؤرةوة هةلَقولآوة..

فةرموو بة وردى سةيرى ئةو بريسكةى ئيعجازة بكة:

"ئةلف" و "ياء" لةبةر ئةوةى سووكترينى ثيتة هيجائى‏يةكانن و بة ويَنةى دوو دانة برا جارجار لةطةلأ يةكترى‏دا جآ دةطؤرِنةوة، ئةوا هةريةكةيان بيست و يةك جار لةم ئايةتةدا دووثات بوونةتةوة.. ئنجا لةبةر ئةوةى "ميم" و "نوون"[3]يش براى يةكترين و دةكرآ لة جيَى يةكتردا دابنيشن، ئةوا هةر يةكةيان سى‏وسآ‏جار دووثات بوونةتةوة.. ثاشان "صاد" و "سين" و "شين" بةثيَى مةخرةج و سيفةت و دةنط، براى يةكترين‏، دةبينى هةريةكةيان سآ‏جار لةم ئايةتةدا بةكار‏‏هيَنراون‏‏.. "عةين"‏و "غةين"يش كة براى يةكترين دةبينى يةكةميان كة ثيتى "عةين"ة شةش‏جار دووثات بووةتةوة ضونكة بةكارهيَنانى لةسةر زمان‏دا سووكة، كةضى ثيتى "غةين" لةبةر ئةوةى بةكارهيَنانى قورسة سآ‏جار واتة نيوةى براكةى بةكار هاتووة. "تاء" و "ظاء" و "ذال" و "زاى" لة رِووى مةخرةج و سيفةت و دةنطةوة، براى يةكترين، بؤية هةموو يةكيَكيان دوو جار بةكارهيَنراون.. "لام" و "ئةلف"يش كة لة شيَوةى "لا"دا يةك دةطرن، بةشى "ئةلف" نيوةى بةشى "لام" دةبيَت، بؤية لةم ئايةتةدا ضل و دوو جار "لام" بةكار هيَنراوة، كةضى "ئةلف" بة نيوةى ئةو: بيست‏ويةك جار بةكار هيَنراوة.. "هةمزة" و "هاء"يش بةثيَى مةخرةج براى يةكترن، دةبينى "هةمزة" سيازدة جار[4]و "هاء"يش لةبةر ئةوةى بة يةك ثلة لةو سووكترة ضواردة جار دووثات بوونةتةوة.. "قاف" و "فاء" و "كاف"يش بران، جا لةبةر ئةوةى "قاف" نوختةيةكى زياترة ئةوا دة جار، كةضى "فاء" و "كاف" يةكى نؤ جار بةكار هاتوون.. "باء"يش نؤ جار و "تاء"يش دوازدة جار بةكار هاتووة ضونكة سآ ثلةى هةية.. خؤ "رِاء"يش براى "لام"ة كةضى بةثيَى حسابى "ئةبجةدى"، "راء" دووسةدة و "لام"يش سى، واتة "راء" بة شةش ثلة لة سةرووى لامةوةية، بؤية ليَرةدا بة شةش ثلة لةو خوارترة، هةروةها "راء" طةلـآ‏ جار لة قسة و طوفتاردا دووثات دةبيَتةوة و رِةزاى طران دةبيَت بؤية تةنها شةش جار بةكار هاتووة.. "خاء" و "حاء" و "ثاء" و "ضاد" لةسةر زمان‏دا قورسن و ثةيوةنديشيان لة نيَوان‏دا هةية، بؤية هةر يةكةيان يةك جار بةكار هيَنراوة.. ئنجا لةبةر ئةوةى "واو" لة "هاء" و "هةمزة" سووك‏تر و لة "ياء" و "ئةلف"يش قورس‏ترة، ئةوا حةظدة جار، واتة ضوار ثلة لة سةرووى "هةمزةى ثه‏قيله" و ضوار ثلةش لة خوار "ئةلفى خةفيفة"وة بةكار هيَنراوة.

جا ئةم ثيتانة، بةم بارودؤخة رِيَك‏وثيَكة دةراسا و، ثةيوةندى‏ية ناديارانة و، لةطةلأ ئةو رِيَك‏وثيَكى‏ية جوان و رِيَسا ورد و ثيَكةوة طونجانة ناسكةدا، بة دلَنيايى‏يةكى بآ‏طومانى ضةشنى: دوو كةرِةت دوو دةكاتة ضوار‏، دةيضةسثيَنيَت كة‏ كارى مرؤظ نى‏ية‏ و هةرطيز ئادةميزاد ناتوانيَت ئةنجامى بدات. خؤ مةحالَيشة "رِيَكةوت" سةر لة وردةكاريى ئاوا دةربكات و ياريى ثآ بكات!

جا هةروةك ئةم رِيَك‏وثيَكى‏ية سةرسوورِهيَن و رِيَسا نامؤيةى بارودؤخى ئةم ثيتانة، مايةى زمانثاراوى و رِةوانيى وشةكانى ئةم ئايةتةن، دةطونجآ جطة لةمانة، طةلـآ حيكمةتى تريشيان تيَدا بيَت.

جا مادةم ئةم رِيَك‏وثيَكى‏ية لةم وشانةدا هةية، ئةوا بآ‏طومان رِيَك‏خستنيَكى ثرِ لة نهيَنى‏و طونجاندنيَكى رِووناكى ئةوتؤ لة وشة و رِستة و واتاكانى‏دا رِةضاو كراوة، كة ئةطةر ضاو بتوانيَت بيبينيَت لة سةرسوورِمان‏دا دةلَيَت: "ماشاء الله" و، طةر "عةقلأ"يش بتوانيَت ثةيى ثآ ببات ئةوا لة حةثةسان‏دا دةلَيَت: "بارك الله"!

خالَي ثيَنجةم:

تةواويى رِةوانكارى(‏براعة البيان).

واتة: تةفةووق و مةحكةمى و سام و هةيبةت. ضونكة هةروةك ثاراوى لة هؤنينى قورئان‏دا و، فةصاحةتيش لة وشةكانى‏دا و، رِةوانبيَذى لة واتاكانى‏دا و، ناوازةيى لة شيَوازى‏دا هةية.. بة هةمان جؤر تةواوى‏يةكى لة رِادةبةدةر لة "رِةوانكارى"يشى‏دا هةية.

بةلَآ، "بةيان"ى قورئان لة بةرزترين ثلةى ضينةكانى ئاخاوتن و بةشةكانى طوفتارداية‏، ضةشنى‏: تةرغيب‏‏ و تةرهيب‏، مةدح و ذةم‏، ئيثبات‏‏‏ و ئيرشاد‏، ئيفهام و ئيفحام.

سوورةتى: "الإنسان" نموونةيةكى نيَوان هةزارانى مةقامى "تةرغيب و تةشويق"ة، ضونكة "بةيان"ى قورئان لةم سوورةتةدا: رِةوان و بةخورِة وةك سةلسةبيل و.. بةتامة وةك ميوةى بةهةشت و.. جوانة وةك ثؤشاكى "حور العين"[5].

ثيَشةكيى سوورةتى "الغاشية"ش يةكيَكة لة نموونة بآ‏سنوورةكانى مةقامى "تةرهيب و تةهديد"! ضونكة "بةيان"ى قورئان لةم سوورةتةدا بة ويَنةى كاريطةريى قورِقوشمى بةكولَهاتوو لة طويَى طومرِايان و.. بلَيَسةى ئاطر لةناو ذيرىيان‏دا و.. زةقووم لة طةروويان‏دا و.. طرِةى دؤزةخ لة رِوويان‏دا و.. "ضَريع"ى درِكاويش لة سكيان‏دا.. كاريطةريى هةية!

بةلَآ، لة كاتيَك‏دا دؤزةخى كارمةندى سزادان، نزيك بآ لة رِق‏دا شةق بةريَت: (تَكادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ).. دةبآ هةرِةشةى ئةو كةسة ضؤن بيَت كة فةرمانى سزادانى بؤ دةركردووة؟!

هةروةها ئةو ثيَنج سوورةتةش كة بة (اَلْحَمْدُ لله) دةست ثآدةكةن، يةك لة هةزارانى نموونةى مةقامى "مةدح"ن.

ضونكة "بةيان"ى قورئان لةم سوورةتانةدا: وةك خؤر درةخشان و[6].. وةك ئةستيَرةكان رِازاوة و.. وةك ئاسمانةكان و زةوى بةسام و.. وةك مةلائيكةت خؤشةويست و مةئنووس و.. وةك بةزةيى‏هاتنةوةى مرؤظ بة ساوايان = لةم دنيايةدا = ناسك‏ و‏‏‏.. بة ويَنةى بةهةشتى نةرم‏‏‏ و نيانى ئةو دنياش‏‏.. جوان و رِازاوةية‏‏!

ئةم ئايةتةى خوارةوةش، يةك لة هةزارانى نموونةى مةقامى "ذةم و زةجر"ة:

(اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَن يَأْكُلَ لَحْمَ اَخيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ) (‏الحجرات:12).

ئةم ئايةتة ثيرؤزة، لة شةش ثلةدا، نةهى لة "غةيبةت" دةكات و، بة سةرزةنشتيَكى توندوتيذ مرؤظى لـآ دوور دةخاتةوة.

جا مادةم رِووى طوفتار لةم ئايةتةدا ئاراستةى غةيبةتكاران كراوة، ئةوا واتاكةى بةم جؤرة دةبيَت:

ئةو "هةمزة"يةى كة لة سةرةتاداية بؤ "ئيستيفهامى ئينكارى"ية، ضونكة حوكمى ئةم ئيستيفهامة وةك لافاو دةرِذيَتة ناو سةرجةم وشةكانى ئةم ئايةتةى كة هةموو يةكيَك لة وشةكانى حوكميَكى لةخؤ طرتووة..

ئةوةتا ئةم ئايةتة ثيرؤزة لة وشةى يةكةم‏دا بة "هةمزة" رِووى طوفتار دةكاتة ئادةميزاد و ثآيان دةفةرموآ:

ئايا ئيَوة خاوةنى "ذيرى" نين = كة جيَى لـآ‏ثرسينةوةية = تا لةم كارة ضةثةلَة تآ بطات؟

لة وشةى دووهةميش‏دا: (اَيُحِبُّ) بة "هةمزة" ثيَيان دةفةرموآ:

ئايا ئيَوة "دلأ"تان = كة جيَى رِق و خؤشةويستى‏ية = سةرى لـآ شيَواوة‏‏، كة واى لـآ هاتووة بيَزراوترين شتى ثآ‏خؤشة و سلَى لـآ ناكاتةوة‏؟

هةر بة "هةمزة" لة وشةى سآ‏هةميش‏دا‏‏: (اَحَدُكُمْ) ثيَيان دةفةرموآ‏:

ذيانى كؤمةلآيةتى‏تان = كة لة ذيانى كؤمةلَةوة بةهرةمةندى ذيان و حةيةوييةت دةبيَت = ضيى لـآ قةوماوة؟ بؤضى شارستانيَتى‏يةكةتان هيَندة لة كاروان جآ‏ماوة كة بة شتانيَك رِازى دةبيَت ذيانتان ذةهراوى و ئاسوودةييشتان ليَلأ بكات!

لة وشةى ضوارةم: (اَن يَأْكُلَ لَحْمَ أخيهِ)‏يش‏دا، بة "هةمزة" ثآيان دةفةرموآ:

ض تيريَك مرؤظايةتيى ئيَوةى ثيَكاوة، تا واتان لـآهاتووة بة ويَنةى درِندة هاورِآ خؤشةويستةكةتان بة نيَضير دةزانن و كةولَى دةكةن؟

ئةم ئايةتة لة وشةى ثيَنجةميش‏دا: (اَخيهِ) بةو "هةمزةية" رِوويان تآ دةكات و دةفةرموآ:

ئايا بةزةيىتان بة هاورِةطةزى خؤتان‏دا نايةتةوة‏‏‏؟ ئايا هيض ثةيوةندى‏يةكى سؤز و ميهرةبانى نى‏ية كة بةيةكةوة بتانبةستيَت؟ تا واتان لـآهاتووة بةردةبنة طيانى كةسيَك كة لة ضةند رِوويةكةوة براتانة و، بة دلَرِةقى طؤشتى كةسى مةعنةوى ‏‏‏و ستةم‏‏ ليَكراوى ئةو دةخؤن؟ طةر كةسيَك طاز لة ئةنداميَكى خؤى بطريَت ئايا بة مرؤظيَكى هؤشمةند و ذير دادةنريَت؟ يان بة شيَتيَكى نةفام؟!

هةر بةو "هةمزة"ية لة وشةى شةشةميش‏دا: (مَيْتاً) ثآيان دةفةرموآ:

ويذدانتان لة كوآ‏ية؟ ئايا فيطرةتى ئيَوة هيَندة طةنيوة ثةلامارى ضةثةلأترين شتى نةفرةت‏ لـآ‏كراو بدات، كة خواردنى طؤشتى براكةتانة، لة كاتيَك‏دا كة شايانى هةموو رِيَزيَكة؟

لةم ئايةتة ثيرؤزةوة و لةو بةلَطة جؤراوجؤرانةى وشةكانيشى كة باسمان كردن، دةردةكةويَت "غةيبةت" لة رِووى: ذيرى و، دلأ و، مرؤظايةتى و، ويذدان و، فيطرةت و، ئايينةوة، كاريَكى خراثى نارِةواية.

دة فةرموو بؤ خؤت بير لةم ئايةتة ثيرؤزة بكةرةوة و، بزانة كة ضؤن بة ئيعجازيَكى لة رِادةبةدةر و كورت‏كردنةوةيةكى زؤر ثوخت و لة شةش ثلةدا، نةهى لة تاوانى "غةيبةت" دةكات!

ئةم ئايةتة ثيرؤزةى خوارةوةش نموونةيةكة لة نيَوان هةزاران نموونةى مةقامى "ئيثبات"دا..

(فَانْظُرْ اِلى آثارِ رَحْمَتِ الله كَيْفَ يُحْيِ الاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها اِنَّ ذلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتى وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ) (‏الروم:50).

ئةم ئايةتة، بة رِوونكردنةوةيةكى تيَر و تةسةلى بآ‏ويَنة "حةشر" دةضةسثيَنيَت و، بةدوورزانينى لة زةين‏دا لا دةبات. ضونكة وةك لة "رِاستيى نؤهةمى وتةى دةهةم" و "بريسكانةوةى ثيَنجةمى وتةى بيست‏و‏دووهةم"‏دا ضةسثاندوومانة:

هةر كة وةرزى بةهار ديَت، دةلَيَيت طؤى زةوى سةرلةنوآ طيانى بةبةردا دةكريَتةوة! بةوةى كة سآ‏سةد هةزار جؤرى حةشر و نشوور، بة رِيَك‏وثيَكيى ورد و لةيةك‏جياكردنةوةى تةواوةتى، هةرضةندةش لةوثةرِى تيَكةلَى‏دان، لة رِووى زةوى‏دا، بةرجةستة دةبن. بة رِادةيةك كة ئةو زيندووكردنةوةية هةموو كةسيَك بة ضاوى خؤى دةيبينيَت! وةك ئةوةى ثيَى بلَيَت‏‏: ئةو كةسةى زةويى بةم جؤرة زيندووكردووةتةوة، هةرطيز بةرثاكردنى حةشر و نةشرى بةلاوة طران نى‏ية.

ثاشان نووسينى ئةم هةزاران جؤرة زيندةوةرة بة قةلَةمى توانست لةسةر لاثةرِةى زةوى‏دا، بآ هيض هةلَة و ناتةواوى‏يةك.. مؤريَكى ئاشكراى خواوةندى تاك و تةنياية.

ئنجا هةروةك ئةم ئايةتة ثيرؤزة "تةوحيد"ى ضةسثاند، "قيامةت و حةشر"يش دةضةسثيَنيَت‏و، دةرى‏دةخات كة حةشر و نةشر سةبارةت بةو توانستةوة طةلـآ ئاسانة و، وةك ضةسثاوى و بآ‏طومانيى ئاوابوون و هةلَهاتنى خؤر واية.

ثاشان هةروةك ئةم ئايةتة ثيرؤزة بة وشةى: (كَيْفَ) واتة لة طؤشةى "ضؤنيَتى"يةوة ئةم رِاستى‏يةى دةرخستووة، طةلـآ سوورةتى تريش هةن كة دريَذةيان بةم ضؤنيَتى‏ية داوة. بؤ نموونة كة سوورةتى "ق" بة ليَدوان و باسيَكى بةرز و جوان و درةخشان حةشر و قيامةت دةضةسثيَنيَت، ئةوا دةرى‏دةخات كة: هةروةك طومان لة هاتنى بةهاردا نى‏ية، هاتنى حةشريش بة هةمان جؤر طومانى تيَدا نى‏ية. فةرموو بير لةو وةلآمةى قورئانى ثيرؤز بكةرةوة كة بؤ كافرانى داوةتةوة، لةوانةى كة ئينكارىيان نواندووة و سةريان لةوة سوورِماوة ئيَسكةكان زيندوو بكريَنةوة و ببنةوة بة بةديهاتوويةكى نوآ! ئةوةتا ثآيان دةفةرموآ:

(اَفَلَمْ يَنْظُرُوا اِلى السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها وَزَيَّنَّاها وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ * والاَرْضَ مَدَدْناها واَلْقَيْنا فيها رَوَاسِيَ وَاَنْبَتْنا فيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهيجٍ * تَبْصِرَةً وَذِكْرى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنيبٍ * وَنَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصيدِ * والنَّخْلَ باسِقاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَضيدٌ * رِزْقاً لِلْعِبادِ وَاَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كذلكَ الْخُرُوجُ) (‏ق:6=11).

ئةم "بةيان"ةى قورئان، وةك ئاوى بةخورِ لةبةرى دةرِوات و.. بة ويَنةى ئةستيَرة ثرشنطدارةكان درةخشانة و.. خؤراكيَكى بةتام و شيرينى ويَنةى "خورما"ش دةرخواردى "دلأ" دةدات و، هةروةك ضيَذة، لة هةمان كات‏دا خؤراكيشة بؤ رِؤحى مرؤظ.

يةكيَك لة نموونة هةرة ناسكةكانى مةقامى "ئيثبات" ئةم نموونةيةى خوارةوةية:

(يس * وَالْقُرآنِ الْحَكيمِ * اِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ) (‏يس:1=3).

ئةم سويَندة، بة يةقينيَكى بآ‏طومان و حةقيَكى ئاشكرا، ئاماذة بؤ بةلَطة و حوججييةتى ثيَغةمبةرايةتيى ثيَغةمبةر = صلى الله عليه وسلم = دةكات، كة هيَندة رِاست و رِةواية طةيشتووةتة ثلةى تةعزيم و شكؤمةندى، بؤية سويَندى ثآ دةخوريَت!

قورئانى ثيرؤز بةم ئاماذةية دةفةرموآ: تؤ ثيَغةمبةرى رِةوانةكراوى خواى طةورةيت، ضونكة قورئانيَكى حةكيمت لةدةست‏داية، خؤ قورئان خؤيشى حةقة و طوفتارى حةقة، ضونكة حيكمةتى رِاستةقينة و حةقى تيَداية و مؤرى ئيعجازى لةسةر دراوة.

هةروةها بؤ نموونةكانى مةقامى "ئيثبات" كة داراى ئيعجاز و ئيجازن، ئةم ئايةتة ثيرؤزة باس دةكةين:

(قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَهِيَ رَميمٌ * قُلْ يُحْييها الّذي اَنْشَأها اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ) (‏يس:78=79).

لة "نموونةى سآ‏هةمى رِاستيى نؤهةمى وتةى دةهةم"دا ويَنةيةكى ناسك بؤ ئةم مةسةلةية بةم شيَوةيةى خوارةوة كيَشراوة:

ثيَشةوايةكى مةزن دةتوانيَت لة بةرضاوى خؤمان‏دا سوثايةكى طةورة لة ماوةى يةك رِؤذدا ثيَك‏‏بهيَنيَت. جا ئةطةر يةكيَك ثيَت بلَيَت: (ئةم ثيَشةواية تةنها بة فووثياكردنيَكى بووقى سةربازى دةتوانيَت يةك بة يةكى ئةو تابوورة سوثاية كؤ بكاتةوة كة بؤ حةوانةوة بلآوبوونةتةوة‏‏‏ و‏‏، يةكسةرى‏‏ و بة رِيَك‏وثيَكى لة شويَنى خؤيان‏دا ئامادةيان بكات) طةر تؤش لة وةلآم‏دا ثيَت‏وت: (نةخيَر... باوةرِ ناكةم) ئايا ئينكارى و مل‏نةدانةكةت ضةندة لة ذيرى‏يةوة دوور دةبيَت!

بة هةمان جؤر خواى طةورةش = ولله المثل الأعلى = كة جةستةى سةرجةمى "زيندةوةران" لة نةبوونةوة و، وةك سةربازةكانى سوثايةكى طةورة و، بة كةمالَى رِيَك‏وثيَكى و كةمالَى حيكمةت بةدى‏دةهيَنيَت و، طةرديلةكان و لايةنة ناسكةكانى جةستةى يةك‏بةيةكيشيان بة فةرمانى "كن فيكون" لة هةموو سةدة و بةهاريَك و لة رِووى سةرانسةرى زةوى‏دا كؤ دةكاتةوة و دةيانثاريَزيَت و.. سةدان هةزار جؤرى زيندةوةرانى ترى وةك ئةمانة بةدى‏دةهيَنيَت.. ئايا ئةو خاوةن توانستة زانايةى كة هةموو ئةم كارانة ئةنجام دةدات، كؤكردنةوةى طةرديلة بنةرِةتى و بةشة ئةسلَى‏ية يةكترناسةكانى لة ذيَر رِيَساى جةستةدا و بة ويَنةى سةربازةكانى سوثايةكى رِيَك‏وثيَك‏‏ و بة ليَدانيَكى بووقةكةى حةزرةتى ئيسرافيل‏‏، بةلاوة طران دةبيَت؟ بآ‏طومان بةدوور زانينى ئةم كارة لةو زانا خاوةن توانستةوة، جطة لة شيَتى ضيى تر نى‏ية!

سةبارةت بة مةقامى "ئيرشاد"يش، ئةوا "بةيان" و رِوون‏كردنةوةكانى قورئان هيَندة بةتين‏و بةرز و هاورِاز و ناسكن كة "طيان" لة شةوق‏ و "ذيرى" لة تاسة و، "ضاو"يش لة فرميَسك ثرِ دةكةن! با لة نيَوان هةزاران نموونةى‏دا ئةمةى خوارةوة بهيَنينةوة:

(ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَةً وَاِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأنْهارُ وَاِنَّ مِنْها لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَاِنَّ مِنْها لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ الله وَما الله بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (‏البقرة:74).

هةروةك لة باسى "ئايةتى سآ‏هةمى مةقامى يةكةمى وتةى بيستةم"دا رِوونمان كردةوة، ئةم ئايةتة لةطةلأ بةنى ئيسرائيل دةدويَت و ثآيان دةلَيَت:

ئةى نةوةى ئيسرائيل! ئيَوة بة ض دةرديَكةوة طرفتار بوون وا طوآ بةو هةموو موعجيزانةى مووسا = دروودى لةسةر بيَت = نادةن‏‏‏؟ ئةوةتا ضاوةكانتان زةق و وشك بوون و فرميَسكيان لـآ نايةت، دلآنيشتان هيَندة رِةق بووة كة شةوق و تين و طةرم‏وطورِىيان لـآ‏برِاوة، لة كاتيَك‏دا كة بةردة رِةق و تةقةكان بة تةنها يةك موعجيزةى مووسا = كة عةساكةيةتى = لة دوازدة سةرضاوةى جياجياوة فرميَسكى بةخورِيان هةلَرِشت!

ليَرةدا بةم ئةندازةية واز دةهيَنين و، ثاشماوةى ئةم باسة بةو وتةية دةسثيَرين، كة بةثيَى ثيَويست ئةم واتا ئيرشادى‏يةى رِوون كردووةتةوة.

لة مةقامى: "ئيفحام و ئيلزام"يش‏دا‏، تةنها بير لةم دوو نموونةيةى نيَوان هةزاران نموونةى ئةم مةقامة بكةرةوة:

* نموونةى يةكةم:

(وَاِنْ كُنْتُمْ في رَيْبٍ مِمّا نَزَّلْنا على عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَداءَ‏‏كُمْ مِنْ دوُنِ الله اِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ) (‏البقرة:23).

واتة‏‏: طةر ئيَوة دوودلَى‏‏‏ و طومانتان سةبارةت بةم قورئانة لة دلأداية كة بؤ بةندةكةى خؤمان نازلَمان كردووة، ئةوا = طةر رِاست دةكةن و ثيَتان واية طوفتارى مرؤظة = بة هةمووتان تةنها يةك سوورةتى وةك قورئان بهيَنن و، با لةمةش‏دا يارمةتيدةر و لايةنطرانتان ثشتتان بطرن و يارمةتيتان بدةن.

ليَرةدا تةنها ئاماذةيةكى ثوخت بؤ ئةمة دةكةين، ضونكة لة "إشارات الإعجاز"دا رِوونمان كردووةتةوة و ضةسثاندوومانة. ثوختة ئاماذةكةش بةم جؤرةية:

قورئانى خاوةن ئيعجازى "بةيان" دةفةرموآ: ئةى كؤمةلَى جيننى و ئادةميزاد! ئةطةر طومانتان واية كة قورئان طوفتارى خواوةند نى‏ية و ثيَتان واية هى ئادةميزادة، ئةوا مةيدانى "تةحةددى"تان لة بةردةم‏داية، دةسا ئيَوةش قورئانيَكى ويَنةى ئةمة لة لايةن كةسيَكى نةخويَندةوارى وةك ئةو "محمد"ةوة بهيَنن كة خؤتان ناوى "الأمين"تان لـآ ناوة..

طةر ئةمةتان نةتوانى، دةبا لاى كةسيَكى "رِةوانطؤ" يان لاى "زانايةك" بيهيَنن نةك نةخويَندةواريَك..

خؤ ئةطةر لةمةش‏دا دةستةوسانن، ئةوا نةك تةنها يةكيَكتان، بةلَكو هةموو مرؤظة رِةوانبيَذةكانتان و وتارخويَنة بةتواناكانتان و ئاسةوارة باشةكانى ثيَشينانى ئةوان و يارمةتى‏و هاوكاريى كةسانى دواى خؤشيان و هيممةت و ليَبرِانى ئةوانةش كة، جطة لة خوا، هاوبةش و يارمةتى‏دةرتانن، كؤ بكةنةوة‏ و ضيتان لةتوانادا هةية بةكارىبهيَنن‏، هةتا شتيَكى هاوويَنةى قورئان بهيَنن..

طةر ئةمةش ناكةن، ئةوا كتيَبيَك بهيَنن كة لة رِةوانبيَذى و هؤنينى‏دا وةك قورئان وابيَت، با لة رِووى حةقيقةتة مةزنةكان و موعجيزة مةعنةوى‏يةكانى قورئانيشةوة، لة قورئان نةضيَت!

تةنانةت قورئان بة ئةندازةيةكى لةمةش كةمتر تةحةدداى كردن، ئةوةتا دةفةرموآ:

(فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ) (‏هود:13).

واتة: ثيَويست ناكات ئةوةى دةيهيَنن واتاكانى رِاست بيَت، دةبا درؤ و دةم‏هةلَبةست بيَت، بة مةرجآ لة قورئان بضيَت..

طةر ئةمةشتان نةتوانى، با بة ئةندازةى هةموو قورئان نةبيَت، بةلَكو بة ئةندازةى "دة" سوورةتى وةك سوورةتةكانى قورئان بيَت..

طةر ئةمةشتان نةتوانى ئةوا تةنها يةك سوورةتى وةك قورئان بهيَنن، خؤ طةر ئةمةشتان بةلاوة طرانة، دةبا وةك سوورةتيَكى كورتى قورئان وابيَت..

لة كؤتايى‏دا ثآيان دةفةرموآ: مادةم لةمةش‏دا دةستةوسانن، ئةوا ديارة ثيَتان ئةنجام نادريَت (‏كة هةر ناشتوانن ئةنجامى بدةن) هةرضةندةش طةلـآ ثيَويستتان بةوة هةية شتيَكى وةك قورئان بهيَنن، ضونكة شةرةف و عيززةت و ئايين و دةمارطيرى و سامان و طيان و ئةم دنيا و ئةودنياشتان تةنها بةوة ثاريَزراو دةبيَت كة شتيَك بهيَنن لة قورئان بضيَت، دةنا هةر لة دنيادا شةرةف و ئايينتان دةكةويَتة مةترسى‏يةوة و خؤشتان طرفتارى زةليلى دةبن و مالأ و سامانيشتان لةدةست دةردةضيَت، لة دوارِؤذيش‏دا خؤتان و بتةكانتان دةبنة سووتةمةنيى دؤزةخ و، حوكمى بةندبوونى ئةبةديتان لةسةر دةردةكريَت:

(فَاتَّقُوا النَّارَ الّتي وَقُودُها النَّاسُ والْحِجارَةُ) (‏البقرة:24).

جا مادةم ئيَوة بة "هةشت" ثلة دةستةوسانيى خؤتان بؤ دةركةوت، ئةوا دةبآ بزانن كة قورئان بة "هةشت" ثلة داراى ئيعجازة. جا يان دةبآ ئيمانى ثآ بهيَنن، ياخود بة يةكجارةكى بآ‏دةنط بن و، لةو دنياش با جيَطةتان هةر دؤزةخ بيَت، كة خراثترين جآ و رِآ و ئةنجامة.

جا تؤش دواى ئةوةى كة ئةم بةيان و ئيلزامةى قورئانت لة مةقامى "ئيفحام"دا زانى، بلَآ: زؤر رِاستة، هيض "بةيان"يَك نى‏ية لة سةرووى بةيانى قورئانةوة بيَت.

* نموونةى دووهةم:

(فَذَكِّرْ فَما اَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكاهِنٍ وَلا مَجنُونٍ * امْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونَ * قُلْ تَرَبَّصُوا فَإنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصينَ * اَمْ تَأْمُرُهُمْ اَحْلامُهُمْ بِهذا اَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ * اَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا يُؤْمِنُونَ * فَلْيَأْتُوا بِحَديثٍ مِثْلِهِ اِنْ كانُوا صادقينَ * اَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيءٍ اَمْ هُمُ الْخالِقُونَ * اَمْ خَلَقُوا السَّمواتِ والاَرْضَ بَلْ لا يُوقِنُونَ * اَمْ عِنْدَهُمُ خَزائِنُ رَبِّكَ اَمْ هُمُ الْمُصَيْطرُونَ * اَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يَسْتَمِعُونَ فيهِ فَلْيَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبينٍ * اَمْ لَهُ الْبَناتُ وَلَكُمُ الْبَنُونَ * اَمْ تَسْأَلُهُمْ اَجراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ * اَمْ عِنْدَهُمْ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ * اَمْ يُريدُونَ كَيْداً فَالّذينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكيدُونَ * اَمْ لَهُمْ اِلهٌ غَيْرُ الله سُبْحانَ الله عَمَّا يُشْرِكُونَ) (‏الطور:29=43).

وا بةم جؤرةى خوارةوة لة نيَوان ئةو هةزاران حةقيقةتانةى كة لةم ئايةتانةدا هةن، تةنها يةك حةقيقةت بة نموونة دةهيَنينةوة بؤ مةقامى "ئيلزام و ئيفحام":

ئةم كؤمةلَة ئايةتة ثيرؤزة‏‏، هةموو دةستة و تاقمةكانى طومرِايان دةمكوت و بآ‏دةنط دةكات‏‏‏ و‏‏‏، طشت طومانةكانيان لة رِيشةوة دةردةهيَنيَت و دةرطايان لةسةر دادةخات. ئةمةش تةنها بة وشةى‏‏: "أم" كة ثازدة ضينى ئيستيفهامى ئينكاريى يةك لة دواى يةكى لةم ئايةتانةدا ثيَك‏هيَناوة و، تةنانةت يةك دانةش لةو كةليَن و كةلةبةرانةى شةيتان ناهيَلَيَتةوة كة طومرِايان خؤيانى تيَدا مةلآس دةدةن، بةلَكو هةموويان دادةخات و، طشت ئةو ثةردانةش دةدرِيَنيَت كة خؤيانى لة ثشتةوة دةشارنةوة و، سةرجةمى ئةو درؤيانةشيان ثووضةلأ دةكاتةوة كة لةسةر زاريان‏دا دووثاتى دةكةنةوة..

كةواتة هةموو برِطةيةكى ئةم ئايةتانة، ثوختةى ناوةرؤك و ضةمكى كوفريَك بةتالأ دةكاتةوة كة يةكيَك لة ثيَرِ و تاقمة كافرةكان برةوى ثآ دةدةن. ئيتر ئةم كارةى ئايةتةكان ض بة تةعبيريَكى ثوختى كورت بيَت، يان بة لـآ‏ بآ‏دةنط‏‏بوون و حةوالَةكردنى بيَت بؤ حوكمى "بةلَطةنةويستيى ذيرى" لةبةر ئاشكرايى و رِوونيى بةتالَى‏يةكةى، يان بة ئاماذةيةكى ثوخت بيَت بؤ ئةو ضةمكة كوفرىيانةى كة لة شويَنى تردا بة دريَذى ثووضةلأ كراونةتةوة. وةكو: برِطةى يةكةم كة ئاماذة بؤ ئايةتى ثيرؤزى: (وَمَا عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَما يَنْبَغي لَهُ) دةكات و، برِطةى ثازدةهةميش كة هيَماية بؤ ئايةتى ثيرؤزى: (لَوْ كانَ فيهِما آلِهَةٌ اِلاّ الله لَفَسَدَتَا). دةتوانيت بؤ خؤت برِطةكانى تر بةم جؤرةى خوارةوة بؤ سةر ئةم برِطةية قياس بكةيت:

ئةوةتا ئةم ئايةتانة لة ثيَشةكى‏دا دةلَيَن: ئةى ثيَغةمبةر صلى الله عليه وسلم ! بؤ خؤت ئةحكامةكانى خواوةند رِابطةيةنة و، بزانة كة تؤ هةرطيز "كاهين" نييت، ضونكة طوفتارى كاهين: تيَكةلأ‏و ثيَكةلأ و دةست‏هةلَبةستة و لة وةهم و طومان تآ‏ناثةرِيَت، بةلآم طوفتارى تؤ: حةقى رِاستةقينة و يةقينى بآ‏طومانة.. هةروةها ئةو ئةحكامانةى خواوةنديان ياد بخةرةوة و، دلَنيابة كة هةرطيز تؤ طرفتارى "شيَتى" نةبوويت، ضونكة تةنانةت دوذمنانيشت شايةتى لةسةر كةمالَى عةقلَت دةدةن!

(اَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونَ)؟ طةلـآ سةيرة! ئايا ئةوان بة ويَنةى ئةو عةوامانةى كة "ذيرى"‏يان ناكةن بة دةمرِاست و تفةنط بة تاريكى‏يةوة دةنيَن، ثيَت دةلَيَن: "شاعير"؟ يان ئايا ضاوةرِوانى مردن و نةمانى تؤن؟! دة تؤش ثآيان بلَآ: "ضاوةرِوان بن، وا منيش وةك ئيَوة ضاوةرِوانم". ضونكة ئةو حةقيقةتة درةخشان و مةزنانةى كة تؤ هيَناوتن طةلـآ بةرز و خاويَنة لة خةيالأ و ئةنديَشةى شاعير و، هةرطيز ثيَويستى بة ئارايشتى "شيعر" نى‏ية.

(اَمْ تَأْمُرُهُمْ اَحْلامُهُمْ بِهذا) يان ئايا ئةوان ثيَيان عارة شويَن تؤ بكةون‏‏‏ و بة ويَنةى ئةو فةيلةسووفانةن كة بة "ذيريى بةتالأ"ى خؤيانةوة دةنازن و دةلَيَن: "ذيريمان سةروزيادة"؟ لة كاتيَك‏دا كة خودى ذيرى داخوازى ئةوةية شويَنت بكةون؟ ضونكة هةر طوفتاريَك كة تؤ دةيلَيَيت بة لاى ذيرى‏يةوة طوفتاريَكى ثةسةندة، هةرضةندةش بة تةنها خؤى ناتوانيَت ثةيى ثآ ببات و ثيَى بطات.

(اَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُون) يان هؤى ئينكارىيان مل‏ نةدانة بؤ "حةق" بة ويَنةى ستةمكاران؟ لة كاتيَك‏دا كة ثاشةرِؤذى فيرعةون و نةمروودة سةرسةخت و ستةمكارةكان ئاشكراية و لة كةس ثةنهان نى‏ية؟!

(اَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا يُؤْمِنُونَ) يان بةوة تؤمةتبارت دةكةن كة قورئان دةست‏هةلَبةستى تؤية و لة لايةن خؤتةوة هيَناوتة، وةك وتةى ئةو مونافقة درؤزنانةى كة خاوةنى ويذدان نين؟ لة كاتيَك‏دا كة ئةوانة هةر خؤيان تا ئيَستاش لةبةر رِاستطؤيى طوفتارةكانت ثيَت دةلَيَن‏‏‏‏: "محمد الأمين"؟ كةواتة ئةوانة نيازى ئيمان‏هيَنانيان لة دلأدا نىية، دةنا با برِؤن لةناو طوفتار و ئاسةوارى مرؤظ‏دا شتيَك بدؤزنةوة لة قورئان بضيَت.

(اَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ) يان ئايا ئةوان خؤيان بة سةربةست و بةرباد دادةنيَن و، ثآيان واية بة هةرِةمةكى و بآ ئامانج بةدى‏هيَنراون و، هيض كارمةندى‏يةكيان لة ئةستؤدا نى‏ية و، بآ‏خاوةن و بةديهيَنةر هاتوونةتة ئةم دنياية و، وةك فةيلةسووفة عةبةثى‏يةكان لةو باوةرِةدان: طةردوون سةرتاثا هةرِةمةكى و بآ‏مةبةستى‏ية؟ ئايا ضاويان كويَر بووة كة نابينن طةردوون لةم سةرةوة بؤ ئةوسةرى بة ضةندةها حيكمةت رِازاوةتةوة و بةرى ضةندين مةبةست‏ و ئامانجى طرتووة‏ و سةرانسةرى بوونةوةرانيش‏، هةر لة طةرديلةكانةوة تا دةطاتة طةلةستيَرةكان، ضةندين كارمةندى و ئةركى مةزنيان لة ئةستؤ نراوة و ملكةض و طويَرِايةلَى فةرمانةكانى خواوةندن؟

(اَمْ هُمُ الْخالِقُونَ) يان بة ويَنةى ماددى‏ية فيرعةون ئاساكان لةو طومانةدان كة شتان بؤ خؤيان ثيَك‏ديَن و لة خؤيانةوة طةشة دةكةن و بؤ خؤشيان ثيَداويستى‏يةكانيان بةدى‏دةهيَنن، تا وايان لـآ‏هاتووة سلأ لة ئيمان دةكةنةوة و ملى بةندايةتى بؤ خواى طةورة نةوى ناكةن؟ كةواتة ئةوان = بةثيَى ئةو طومانة = خؤيان بة خاليق‏(‏بةديهيَنةر) دادةنيَن! لة كاتيَك‏دا كة بةديهيَنةرى هةر شتيَك دةبآ بةديهيَنةرى هةموو شتان بيَت! ديارة لةخؤبايى‏بوون و سةرسةختى و مل‏نةدانيان، طرفتارى ئةوثةرِى نةفامى و نةزانيى كردوون و لةو طومانةدان كة: ئةو كةسةى لة بةردةم لاوازترين بةديهاتووى وةك ميَش و ميكرؤب‏دا دةستةوسانة، خاوةنى توانستيَكى رِةها بيَت! جا مادةم ئةوان تا ئةم رِادةية دةستيان لة ذيرى داشؤردووة و لة مرؤظايةتى دامالَراون، ئةوا لة ئاذةلَيش زياتر سةريان لـآ شيَواوة، تةنانةت ثلةى ئةوان لة ئاستى بآ‏طيانةكانيش طةلـآ نزمترة. كةواتة طوآ بة ئينكارى و سةرسةختيى ئةوانة مةدة‏و، لة رِيزى ئاذةلَة زيانبةخش و تةنانةت ماددة و كةرةسة طةنيوةكان‏دا دايان‏بنيَت و، ثشت‏طوآيان بخة و هةر ئاورِيشيان لـآ مةدةرةوة!

(اَمْ خَلَقُوا السَّمواتِ والاَرْضَ بَلْ لا يُوقِنُونَ) يان بة ويَنةى تاقمى نةفامى "موعةتتيلة"(المعطلة) كة ئينكاريى بوونى بةديهيَنةريان دةكرد، ئةمانيش ئينكاريى بوونى دةكةن و طوآ بؤ قورئان رِاناطرن؟! كةواتة يان دةبآ ئينكاريى بةديهاتنى ئاسمانةكان و زةوى بكةن.. يان دةبآ بلَيَن: خؤمان بةديمان هيَناون و، بةم ثآ‏ية خؤيان بة تةواوةتى لة ذيرى دابمالَن و دةست بة ورِيَنةى شيَتانةوة بطرن! ضونكة بةلَطةكانى "تةوحيد" لة هةموو شويَنيَكى طةردوون‏دا بة رِوونى دةخويَنريَنةوة و، هيَندة زؤرن كة بة ئةندازةى ذمارةى ئةستيَرةكانى ئاسمان و طولآنى سةر رِووى زةوى دةبن و، هةر هةموويان بة ئاشكرا بةلَطةن لةسةر بوونى بةديهيَنةرى مةزن. كةواتة نايانةويَت مل بؤ حةق و يةقين كةض بكةن، دةنا ضؤن لةو طومانةدا دةبن كة: ئةم كتيَبة مةزنةى طةردوون كتيَبيَكى بآ "نووسةر" بيَت، كة كتيَبيَكة هةموو ثيتيَكى هةزاران كتيَبى تيَدا نووسراوة؟ لة كاتيَك‏دا كة زؤر بة باشى دةزانن هيض ثيتيَكى نووسراو نىية "نووسةر"ى نةبيَت؟!

(اَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّكَ) يان ئةوان بة ويَنةى هةندآ "فةيلةسووفى طومرِا" نةفيى "ئيرادةى خوا" دةكةن‏ و‏‏، وةك "بةرهةمى"يةكانيش ئينكاريى خودى "ثيَغةمبةرايةتى" دةكةن، وا ئيمانت ثآ ناهيَنن؟‏!

كةواتة يان دةبآ: ئينكاريى هةموو ئاسةوارةكانى حيكمةت و، ئامانجة مةزنةكان‏ و، رِيَك‏وثيَكى‏ية ناوازة ‏‏و‏ ‏، سوودة بةرهةم‏‏‏بةخشةكان‏ ‏و ‏‏، ئاسةوارةكانى ميهرةبانيى فراوان و بايةخ و ضاوديَريى لة رِادةبةدةر بكةن، كة بة ئاشكرا بةسةر رِووى سةرجةمى بوونةوةرانةوة دة‏بينريَن و بةلَطةن لةسةر "ويستى خواى طةورة".. هةروةها ئينكاريى سةرجةم موعجيزاتى ثيَغةمبةرانيش بكةن، عليهم السلام.. يان دةبآ بلَيَن: طةنجينةى ئةو ضاكة و ئيحسانانةى كة بةسةر طشت بوونةوةران‏دا دةباريَت، لاى ئيَمةية و بة دةست خؤمانة و، ئيتر بةمة رِووى رِاستةقينةيان دةربخةن و، لاى خةلَكى ئاشكرا ببيَت كة شايانى تةنانةت طفت‏وطؤ لةطةلأ‏كردنيش نين! كةواتة خةم بة ئينكاريى ئةوانة مةخؤ، ضونكة خواوةند طةلـآ ئاذةلَى سةر لـآشيَواوى زؤرى هةية!

(اَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ) يان لةو وةهمةدان كة ئةوان ضاوديَر بن بةسـةر كردارةكانى خواوةندةوة؟ ئايا دةيانةويَت خواى طةورة بكةن بة بةرثرسيارى كارةكانى، بة ويَنةى بؤضوونى تاقمى موعتةزيلة كة "ذيرى"ى مرؤظيان كردبوو بة حاكم و دةمرِاست؟! كةواتة بايةخيان ثآ مةدة، ضونكة ئينكاريى ئةو لةخؤبايىيانة و كةسانى هاوضةشنيان هيض ئةنجاميَكى لـآ ناوةشيَتةوة!

(‏أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يَسْتَمِعُونَ فيهِ فَلْيَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبينٍ) يان ئةوان لةو طومانةدان كة رِآ‏يةكى تريان بؤ "جيهانى غةيب" دؤزيوةتةوة، وةك لاف و طةزافى ئةو كاهينانةى كة شويَن جيننى و شةيتان كةوتوون و، بة ويَنةى درؤ و دةلةسةى جادووطةرانى "تحضير الأرواح"؟ يان ئايا لةو طومانةدان ثليكانةيةكيان لاية بؤ ئةو ئاسمانةى كة دةرطاكانى لة رِووى شةيتانةكان‏دا داخراوة، هةتا باوةرِ بةو هةوالَةى ئاسمان نةكةن كة تؤ وةرى‏ دةطريت‏و رِاى‏دةطةيةنيت؟ كةواتة ئينكاريى ئةو فاجير و درؤزنانة و هاوضةشنيان، لة حوكمى "عةدةم"داية!

(اَمْ لَهُ الْبَناتُ وَلَكُمُ الْبَنُونَ) يان ئةوان بة ناوى "دة ذيرى‏يةكان"(‏العقول العشرة) و "خاوةنى جؤرةكان" هاوبةش بؤ خواوةندى تةنياى صةمةد دادةنيَن، وةك ئةوةى كة هةندآ فةيلةسووفى موشريك لةو باوةرِةدان؟ يان جؤرة خوايةتى‏يةك دةدةنة ثالأ مةلائيكةت و ئةستيَرةكان، بة ويَنةى "صابيئى‏يةكان"؟ يان بة ويَنةى مولحيدان و طومرِايان "منالأ"ى دةدةنة ثالأ، كة ئةمةش ثيَضةوانةى "ثيَويستى بوون"ى خواوةندى طةورة و "يةكتايى" و "صةمةدانييةت"ى ئةوة، كة خوايةكة لةوثةرِى مةزنى‏داية و ثيَويستى بة هيض شتيَك نى‏ية؟ يان مةلائيكةتان بة مآ‏يينة لة قةلَةم دةدةن كة ئةمةش ثيَضةوانةى بةندايةتى و عيصمةت و رِةطةز(‏سروشت)يانة؟ ئايا ثيَيان واية بةم طومانةيان ضةند تكاكاريَكيان بؤ خؤيان ثةيدا كردووة تا شويَنت نةكةون‏‏؟! خؤ مرؤظ تةنها لةبةر "فانى‏بوون"يةتى كة وا بة دواى ميراتطرى جيَطةدار‏دا دةطةرِيَت و، تا رِادةى شةيدابوونيش دنياى خؤش دةويَت و، دةستةوسانة و، ثيَويستى بة مانةوةى هاورِةطةزةكةى هةية و، وةضةكةوتنةوة(‏التناسل) ‏و زؤربوون و دابةش‏بوونى جيسمانيى لة بارداية، ئةو وةضةكةوتنةوةيةى كة هؤكارى مانةوة‏و ثةيوةندى‏دةرى ذيانى سةرجةمى بوونةوةرانة.. جا نيسبةت‏دانى ئةم وةضةكةوتنةوةيةى كة سيفةتى بوونةوةرة فانى‏يةكانة، لة كةسيَك كة "واجب الوجود" و، باقى و، هةميشةيى و، ئةزةلى و، ئةبةدى و، زاتى و، خاويَن لة جيسمانييةت و دابةش‏بوونى ماهييةتة و دةستى كؤلَةوارى هةرطيز بة داويَنى توانستى ناطات و، تاك و تةنيا و مةزن و شكؤمةندة.. هةروةها نيسبةت‏دانى "منالأ" بؤ لاى ئةو، بة تايبةت لاوازة دةستةوسانةكانى وةك "كضان" كة غروورى ئةوانة بؤ خؤيان ثيَى قايل نابيَت..

ديارة هةموو ئةمانة‏‏، ئةوثةرِى سةفسةتة و شيَتى‏‏ و ورِيَنةيةكى وةهان كة ثيَويست بة وةلآمدانةوة و ثووضةلأ‏كردنةوة و دةرخستنى بةتالَىيان ناكات! دةسا تؤش طوآيان لـآ رِامةطرة و بايةخيان ثآ مةدة، ضونكة طوآ بؤ سةفسةتةى هةموو مةستيَك و ورِيَنةى هةموو شيَتيَك رِاناطيريَت!

(اَمْ تَسْأَلُهُمْ اَجراً فَهُمْ مِنْ مَّغْرَمٍ مُثْقَلُونَ‏‏) يان ئةركةكانى ئةو "بةندايةتى"يةيان بةلاوة قورسة كة تؤ داوايان لـآ دةكةيت؟ بة ويَنةى ئةو ستةمكارانةى كة بة هةلَثةوة دةستيان لة دنيا طير كردووة و، لةسةر نزمايةتى رِاهاتوون و لة هةلَطرتنى ئةركةكان هةلَديَن؟!

ئايا نازانن كة تؤ نة لةوان و نة لة هيض كةسيَك = جطة لة خواى طةورة = داواى ثاداشت ناكةيت؟

ئايا ثيَيان طرانة صةدةقة و خيَر لةو مالأ و سامانة بدةن كة خواى طةورة ثيَى بةخشيون بؤ ئةوةى بةرةكةت بكةويَتة ئةو مالَةوة و ثةرة بسيَنيَت و لة حةسووديى هةذاران بثاريَزريَت‏و دوعاى خراثيش لة خاوةنةكةى نةكريَت؟ خؤ ئةندازةى زةكات "يةك لة دة" يان لة "يةك لة ضل"ة و بة هةذارةكانى خؤيان دةدريَت، ئايا ئةم كارةيان هيَندة بةلاوة قورس‏و طرانة تا لة ئايينى ئيسلام هةلَبيَن؟

كةواتة ئةوان شايانى تةنانةت ئةوةش نين وةلآمى بةدرؤخستنةوةكةيان بدريَتةوة، ضونكة ئةو وةلآمة تابلَيَى رِوونة و تابيشلَيَى ئاسانة، بةلَكو ئةوان شايانى تةمآ‏كردنن نةك وةلآمدانةوة!

(اَمْ عِنْدَهُمْ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ) يان ئةوان حةزيان لةو هةوالَة غةيبى‏يانة نى‏ية كة بة دةستى تؤ دةطةن و، دةضن بة ويَنةى "بووزى‏يةكان" ئيددعاى غةيب‏زانى دةكةن و، وةك "عةقلآنى‏يةكان"يش طومانةكانيان بة "يةقين" دةزانن؟!

يان كتيَبيَكى كراوةى غةيبيان لة لاية‏ و لةبةرى دةنووسنةوة تاكو بةرثةرضى كتيَبة غةيبى‏يةكةى تؤى ثآ بدةنةوة؟! خؤ ثةردةى ئةو جيهانة تةنها لة رِووى ثيَغةمبةرانى وةحى‏بؤهاتوودا لا دةدريَت و، كةس ناتوانيَت بؤ خؤى سةرى ثيَدا بكات!

كةواتة هةرطيزاوهةرطيز بةدرؤخستنةوةى ئةم لةخؤبايى و خؤبةطةورةزانانةى كة سنوورى خؤيان شكاندووة، لة بانطةوازةكةت ساردت نةكاتةوة و ثشتيَنت ثآ شل نةكات، ضونكة بةم نزيكانة ئةو حةقيقةتانةى كة تؤ هيَناوتن هةموو خةيالَةكانى ئةوان ورد‏و خاش دةكات و ئةنديَشةيان بة با دةدات و ئاسةوارى ناهيَلَيَت!

(اَمْ يُريدُونَ كَيْداً فالّذينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكيدُونَ) يان دةيانةويَت وةك ئةو مونافقانة وابن كة سروشتيان تيَك ضووة و ويذدانيشيان طةنيوة.. يان رِيَى رِاستى هيدايةت لة خةلَكى بطرن بة ويَنةى ئةو زةنديقة فيَلَبازانةى كة بة فرِوفيَلأ بةربةستى ئةو هيدايةتة دةكةن كة خؤيان ليَى بآ بةشن؟ بة رِادةيةك كة ناوى "كاهين" و "شيَت" و "ساحير"يان لة تؤ ناوة، لة كاتيَك‏دا كة نةك خةلَكى بةلَكو خؤشيان باوةرِ بة دةعواكةيان ناكةن؟ دةسا تؤش بايةخ بةو درؤزن و فيَلَبازانة مةدة و، لة رِيزى مرؤظ‏دا دايان مةنآ! بةلَكو هةر بؤ خؤت لة بانطةوازى خةلَكى‏دا بؤ لاى خواى طةورة بةردةوام‏ بة و، هيض شتيَك لةم كارةت ساردت نةكاتةوة. خؤ ئةوانة فيَلأ لة تؤ ناكةن، بةلَكو لة خؤيانى دةكةن و زيانةكةى بة خؤيان دةطةيةنن. سةركةوتنيشيان لة كاروبارى فيَلأ و فةساددا شتيَكى كاتى و كةم‏خايةنة، تةنانةت تةلَة و داويَكة خوا بؤى ناونةتةوة!

(اَمْ لَهُمْ اِلهٌ غَيْرُ الله سُبْحانَ اللهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ) يان ئةوان بؤ ئةوة لة دذت رِادةوةستن و ثيَويستيان ثيَت نى‏ية ضونكة طومانيان واية: جطة لة خواى طةورة خوايةكى تريان هةية‏ و ثشتى ثآ‏‏‏‏دةبةستن‏؟ وةكو "مةجووسةكان" كة طومانيان وابوو دوو خوا هةية: يةكيَكيان بة ناوى بةديهيَنةرى خيَر و ئةوى تريشيان بة ناوى بةديهيَنةرى شةرِ؟ يان بة ويَنةى "هؤكارثةرست" و "بت ثةرستان" كة جؤرة خوايةتى‏يةك بة هؤكارةكان دةبةخشن و بة مايةى ثشت‏ثآ‏بةستنى دادةنيَن؟

كةواتة ئةوانة ضاويان بة تةواوى كويَر بووة، ضونكة ئايا ئةم رِيَك‏وثيَكى‏ية هةرة كاملأ و لةطةلأ‏يةك‏طونجانة هةرة جوانةى ئةم طةردوونة مةزنة نابينن كة وةك رِؤذ نمايانة؟!

خؤ بةثيَى داخوازيى ئايةتى: (لَوْ كان فيهِما آلِهَةٌ اِلاّ الله لَفَسَدَتَا) طةر دوو كويَخا لة طونديَك‏دا و، دوو ثاريَزطار لة ثاريَزطايةك‏دا و، دوو ثادشا لة ولآتيَك‏دا هةبيَت، ئةوا بة حةتمى رِيَسا و رِيَك‏وثيَكيى ئةو شويَنة تيَك دةضيَت و ثيَكةوةطونجان‏(‏انسجام)يش بة تةواوى لة طؤرِآ‏دا ناميَنيَت. كةضى رِيَك‏وثيَكيى تابلَيَى ورد لةم طةردوونةدا هةر لة بالَى ميَشوولةوة تا ئةستيَرةكانى ئاسمان ئاشكرا و لةبةرضاوة.

كةواتة تةنانةت بة ئةندازةى بالَى ميَشوولةيةكيش جيَى هاوبةش لةم طةردوونةدا نابيَتةوة. جا مادةم ئةوانة لة ضوارضيَوةى "ذيرى" دةردةضن و لة دانايى و مةنتيق هةلَديَن و بة تةواوى ثيَضةوانةى هةست و شعوور رِةفتار دةكةن، ئةوا بةدرؤخستنةوةى ئةوانة رِيَطاى رِيَنمايى و يادخستنةوةى خةلَكيت لـآ نةطريَت!

* * *

بةم جؤرة‏‏ و بة كورتى‏، تةنها يةك طةوهةرى نيَوان سةدانى ئةم ئايةتةمان رِوون كردةوة كة زنجيرةى حةقيقةتةكانن‏‏ و‏‏، طةوهةريَكى تايبةت بوو بة مةقامى "ئيلزام و ئيفحام"ةوة‏. خؤ ئةطةر بمتوانىياية ضةند طةوهةريَكى ترم لـآ دةربهيَناناية، ئةوا بؤ خؤت دةت‏وت: هةر ئةم ئايةتانة بة تةنها خؤيان موعجيزةيةكى سةربةخؤ و سةروزيادن!

"بةيان"ى قورئان لة مةقامى "ئيفهام و تةعليم"يش‏دا هيَندة دةراسا و ناسك و رِةوانة كة تةنانةت عةوام‏ترين كةسى ئاساييش بةوثةرِى سووك و ئاسانى لة مةزنترين و قوولَترين حةقيقةتةكان تآ‏دةطةيةنيَت.

بةلَآ، قورئانى ثيرؤز بة شيَوازيَكى ئاسانى رِوون و "بةيان"يَكى تيَر و تةسةل‏‏‏‏‏‏‏‏ ، كة ضاوديَريى بيرى عةوام دةكات و هةست و بيريان ئازار نادات و بيَزار و ماندوويان ناكات، خةلَكى لة طةلـآ حةقيقةتى ئةوتؤ تآ‏دةطةيةنيَت كة بة رِوالَةت قورس و تةماوى ديارن. ضونكة هةروةك كةسيَك كة لةطةلأ منالَيَك‏دا بدويَت، طوفتار و دةستةواذةى تايبةتيى بؤ بةكار دةهيَنيَت، شيَوازةكانى قورئانيش كة ثآيان دةوترآ: "التنـزلات الإلهية الى عقول البشر" بة هةمان جؤرن، ضونكة طوفتاريَكن دادةبةزنة ئاستى ثةى‏بردن و تآ‏طةيشتنى ئةوانةى لةطةلَيان‏دا دةدويَت، بة رِادةيةك كة عةوام‏ترين نةخويَندةواريش بةهؤى "تةشبيهـ و نموونةهيَنانةوة" لة ضةندةها حةقيقةتى تةماوى و رِاز و نهيَنيى ثةروةردطاريى ئةوتؤ تآ‏دةطةيةنيَت كة ضةندين داناى بليمةت و هةلَكةوتوو نةتوانن بة "بير"ى خؤيان ليَى‏ تآ‏بطةن و ثةيى ثآ ببةن!

بؤ نموونة ئايةتى ثيرؤزى: (الرَّحـمنُ عَلىالْعَرْشِ اسْتَوى) ثةروةردطاريَتيى خواوةند و ضؤنيَتيى سازاندنى كاروبارةكانى جيهان لة لايةن ئةو ثةروةردطاريَتى‏يةوة، بة شيَوةى تةمسيل و شوبهاندنى بة ثادشايةك رِوون دةكاتةوة كة لةسةر عةرشةكةيةوة كاروبارى ثادشايةتيى خؤى بةرِيَوة ببات.

بةلَآ، مادةم قورئان طوفتارى ثةروةردطارى سةرجةمى جيهانةكانة، ئةوا:

لة ثلةى هةرة مةزنى ثةروةردطاريَتيى‏ية شكؤمةندةكةيةوة نازلأ بووة و.. بةسةر ثلةكانى تردا زالَة و.. كةسانى بالَغى ثيَطةيشتوو بةرةو ئةو ثلانة رِيَنمايى دةكات و.. حةفتا هةزار ثةردةى برِيوة و ئاورِى لة هةموويان داوةتةوة و رِووناكى كردوونةتةوة و.. نوورى خؤى بةسةر هةزاران ضين طوآبيستى جياواز لة تواناى ثةى‏بردن و تآ‏طةيشتن‏دا بلآو كردووةتةوة و.. رِيَذنةكانى خؤيشى بة دريَذايى ضةندين ضةرخ و سةدةى ئةوتؤ ثةخشاندووة كة توانا و ليَهاتنى خةلَكى هةريةك لةو ضةرخ و سةدانة لة هى ئةوانى تر طةلـآ جياواز بووة.. ئنجا هةرضةندةش واتاكانى خؤى بةوثةرِى ئاسانى بة هةموو شويَن و كاتيَك‏دا بلآوكردووةتةوة، كةضى هيَشتا هةر حةيةوييةت و تةرِى و طةشيى خؤى لةدةست نةداوة و لةوثةرِى ناسكى و تازةيى و ثاراوى‏دا و بة شيَوةى: "سةهلى مومتةنيع" ماوةتةوة! ضونكة هةروةك بةوثةرِى ئاسانى وانةكانى خؤى بة هةر عةواميَك دةلَيَتةوة، بة هةمان ئاسانى بة طةلـآ ضينى زؤر و زةبةندى زيرةكى و تآطةيشتنة جياجيا و جؤراوجؤرةكانيشى دةلَيَتةوة‏ و بؤ رِاستةرِيَى ئيمان رِيَنمايىيان دةكات‏ و قةناعةت و دلَنيايى‏يان ثآ‏دةبةخشيَت.

خؤ طةر بة هةر لايةكى ئةم كتيَبة ثيرؤزةدا ضاو بطيَرِيت، دةتوانيت بريسكانةوةيةكى "ئيعجاز" ببينيت.

ثوختةى ئةم قسانة:

هةروةك زايةلَةى خويَندنى هةر "وشة"يةكى قورئان بؤ نموونة: خويَندنى وشةى: (اَلْحَمْد لله) ئةو ئةشكةوتانة لة دةنط ثرِ دةكات كة دةلَيَى طويَى ضياكانن و، لة هةمان كات‏دا طويَى هةرة بضووكى ميَشوولةيةكيش ثرِ دةكات و هةمان وشةى تيَدا جيَطير دةبيَت.. "واتاكان"ى قورئانى ثيرؤزيش بة هةمان جؤرن، ضونكة هةروةك ذيرى‏ية طةورةكان تيَر دةكةن، هةر بةو جؤرة ذيرى‏ية بضووك و تةواو سادةكانيش تيَر دةكةن و، بة هةمان وشة دلَنيايى‏يان ثآ دةبةخشن!

ضونكة قورئانى ثيرؤز هةموو ضينةكانى جيننى و ئادةميزاد بؤ باوةرِهيَنان بانط دةكات و زانستةكانى ئيمانيشيان بة فيَركردن و تآ‏طةياندنةوة بؤ دةضةسثيَنيَت. لةبةر ئةوة، تةمةلأ‏ترين كةسى عةوامى نيَوان خةلَكى لةطةلأ تايبةت‏ترين كةسانى خةواص‏دا ثيَكةوة و شان‏بةشانى يةكتر طوآ بؤ دةرس و رِيَنمايى‏يةكانى قورئانى ثيرؤز رِادةطرن!

واتة قورئانى ثيرؤز سفرةيةكى ئاسمانى‏ية و، لة بةردةم هةزاران ضينى بير و ذيرى و دلأ و طيان‏دا رِاخراوة و، هةريةكةيان حةز و خواستةكانى خؤراكى خؤيانى تيَدا بةدى دةكةن. تةنانةت طةلـآ دةرطاى قورئان هيَشتا هةر بة داخراوى ماونةتةوة بؤ ئةوةى لة داهاتوودا بكريَنةوة! طةر نموونةشت لةسةر ئةم مةقامة دةوآ، ئةوا قورئانى ثيرؤز هةر لة سةرةتاوة تا كؤتايى، نموونةى ئةم مةقامةية.

بةلَآ، سةرجةم قوتابييانى قورئان و طشت ئةوانةى طوآ‏يان بؤ رِيَنمايى‏يةكانى رِاطرتووة، لة: موجتةهيدان و، صيدديقان و، دانايانى ئيسلام‏‏ و‏‏، زانا ليَكؤلَةرةكان‏ و‏، زانايانى ئوصوولى فيقهـ و زانستى كةلام‏‏ و، ئةوليايانى خواناس و، قوتبانى شةيدا و عاشق و، زانايانى وردةكار و، طشت موسلَمانان.. هةموويان بة يةكدةنطى دةلَيَن:

(ئيَمة رِيَنمايى خؤمان، بة جوانترين شيَوة، لة قورئانى ثيرؤز وةردةطرين)!

بة ثوختى:

بة ويَنةى مةقامةكانى ثيَشوو، ئيعجازى قورئان لةم مةقامى "ئيفهام و تةعليم"ةش‏دا دةبريسكيَتةوة.



[1]  فذكر من (المهموسة) وهي ما يضعف الاعتماد على مخرجه، ويجمعها (ستشحثك خصفه) نصفها وهي الحاء والهاء والصاد والسين والكاف. ومن البواقي (المجهورة) نصفها يجمعه (لن يقطع أمر) ومن (الشديدة) الثمانية المجموعة في (اجدت طبقك) اربعة يجمعها (أقطك). ومن البواقي (الرخوة) عشرة يجمعها (حمس على نصره) ومن المطبقة التي هي الصاد والضاد والطاء والظاء نصفها. ومن البواقي (المنفتحة) نصفها. ومن (القلقلة) وهي حروف تضطرب عند خروجها ويجمعها (قد طبج) نصفها الاقل لقلتها. ومن (اللينتين) الياء لأنها أقل ثقلاً، ومن (المستعلية) وهي التي يتصعد الصوت بها في الحنك الاعلى وهي سبعة: القاف والصاد والطاء والخاء والغين والضاد والظاء نصفها الاقل، ومن البواقي (المنخفضة) نصفها... (وةرطيَرِ لة "تفسير البيضاوي"يةوة هيَناويةتى ج1/ص60).

[2]  نووسةر باسيَكى طةلـآ ورد و ناوازةى لةم بارةيةوة نووسيوة. برِوانة بؤ كتيَبى: "اشارات الاعجاز" ص 50=55ى ضاثةكةى بةغدا، ص41=44ى ضاثة تازةكةى ئةستةمبوولأ و قاهيرة، ص 31=36ى ضاثة تازةكانى ترى ثيَش ئةم دوو ضاثة. (وةرطيَرِ)

[3] " تةنوين"يش هةر نوونة . (دانةر)

[4]  ئةو هةمزةيةى كة تةلةففوز دةكريَت و ئةوةش ناكريَت بيست و ثيَنج جارة و، سآ ثلة لة سةرووى براكةيةوةية كة "ئةلفى ساكينة"ية. ضونكة "حةرةكة" سيانن. (دانةر

[5]  ئةم شيَوازة ثؤشاكى واتاكانى خودى سورةتةكةى ثؤشيوة! (دانةر)

[6]  ئةم دةستةواذانة ئاماذةن بؤ بابةتةكانى ئةو سوورةتانة. (دانةر)